وقتی حادثه‌های بزرگ به‌ویژه در اواخر قرن گذشته و با رشد و توسعه شهرها، انسان‌ها را غافلگیر کرد و تجربه نشان داد که ایجاد هماهنگی میان ده‌ها نهاد فعال در اداره شهرها، کلید اصلی مدیریت بحران است، موضوع فرماندهی واحد حادثه مطرح و ایجاد ساختاری که بتواند جلوی خطاها و هرز رفتن توان و انرژی‌ها را بگیرد در دستور کار قرار گرفت و این شعار مطرح شد که حوادث بزرگ، مدیریت و فرمانده واحد می‌خواهد؛ چرا که در غیراین صورت، در زمان بحران کارها خوب هدایت و برنامه‌ریزی نخواهد شد و در زمان قبل از بحران نیز موضوع پیشگیری که اساس کاستن از ریسک زلزله و سوانح است، بدون متولی چندان به پیش نخواهد رفت.عزیزالله رجب‌زاده، جانشین شهردار در ستاد مدیریت بحران و رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در گفت‌وگویی به‌دنبال زلزله اخیر آذربایجان‌شرقی به مشکلات پیش‌رو، چشم‌انداز و باید و نبایدهای مدیریت بحران پایتخت اشاره کرد که در پی می‌آید.
- زلزله آذربایجان‌شرقی باز هم آزمونی بود که نشان داد آسیب‌پذیری و آمادگی ما در برابر این پدیده تا چه حد شکننده است و اینکه کارهای ما هنوز در ابتدای راه است.
اول باید بپذیریم که سوانح طبیعی در جهان رخدادی طبیعی به شمار می‌آید که همیشه در چرخه حیات اتفاق افتاده و راه محفوظ ماندن از آن و کاستن از تلفات و خسارات، تنها شناخت هرچه بیشتر قوانین حاکم بر این پدیده‌ها از یک سو و رعایت ضوابط ایمن ماندن در برابر سوانح طبیعی از سوی دیگر است. بنابراین به میزانی که ما براساس یافته‌های بشری و دانش روز، جامعه خود را در برابر پدیده‌های طبیعی مقاوم و آماده کنیم و راهکارهای پیشگیری و کاهش اثرات را به‌کار بگیریم، مناطق مسکونی‌مان چه در شهرها و چه در روستاها مقاومت و تاب‌آوری بیشتری در برابر سوانح خواهند داشت که البته رسیدن به این هدف نیازمند توجه عمومی، سرمایه‌گذاری و جذب منابع و حساس‌سازی جامعه، اعم از ساکنان شهرها و روستاها و نیز اقدام مؤثر گروه‌های مرجع، تأثیرگذار و تصمیم‌ساز است که مجموعه آن به ارتقای شاخص ایمنی جامعه می‌انجامد. بنابراین تا زلزله دغدغه مردم و مسئولان نشود، اقدامات در این حوزه رونق نمی‌گیرد. تهران مرکز فعالیت‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است و شاخص‌های موجود نشانگر آسیب‌پذیری این شهر در برابر زلزله است بنابراین اختصاص اعتبار ملی، اختیار ملی و عزم عمومی ضروری است و شهرداری به تنهایی نمی‌تواند این مسیر را طی کند. در بعد کشوری نیز، زلزله، مخاطره‌ای محتمل‌تر در اکثر نقاط کشورمان است و زلزله‌های دهه‌های پیشین در مناطق روستایی و شهری همواره تلفات و خسارات عمده به جای گذاشته است که از آماده نبودن جامعه و آسیب‌پذیری ما در برابر زلزله حکایت دارد.
- ستاد مدیریت بحران شهر تهران به منظور آمادگی برای مقابله با زلزله چه نقشی دارد؟
ستاد مدیریت بحران شهر تهران و سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران با هدف هماهنگی میان سازمان‌ها و نهادهای مسئول در امر مدیریت بحران و همچنین کاهش خطرپذیری و افزایش آگاهی و آمادگی شهروندان تاسیس شده که با توجه به گستردگی شهر و عدم‌امکان تمرکز تمامی فعالیت‌ها و برنامه‌ها در سازمان، ساختارهای مورد نیاز برای آن پیش‌بینی و فعال شده است. ازجمله این ساختارها ایجاد و تشکیل 22ستاد مدیریت بحران به ریاست شهرداران مناطق 22گانه است که هر یک از این ستادها با دارا بودن تشکیلات، امکانات و نیروی انسانی، قطب مدیریت بحران هریک از مناطق شهری محسوب می‌شوند و شهردار هر منطقه مسئول مستقیم مدیریت بحران منطقه است که باید با کمک مدیران دستگاه‌ها و نهادهای مستقر و فعال در حوزه مدیریت شهری و خدمات اضطراری منطقه در قالب اعضای ستاد مدیریت بحران، مسئولیت برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های پیشگیری، آمادگی و مقابله در برابر سوانح را برعهده گیرد. خوشبختانه این حرکت چندسالی است که با استقبال مدیران شهری مواجه شده است و شاهدیم که مناطق شهرداری و نهادها و دستگاه‌های متولی در منطقه برای تأمین ایمنی هرچه بیشتر مناطق با ستادهای مدیریت بحران همکاری می‌کنند. در مجموع نگاه‌ها در حال تغییر است و سازمان‌های عضو ستاد مدیریت بحران شهر تهران به فکر برنامه‌ریزی و ارتقای آمادگی خود و اجرای طرح‌های پیشگیرانه افتاده‌اند.
در تهران خدمات عمومی فقط از سوی شهرداری ارائه نمی‌شود بلکه ده‌ها سازمان در کنار یکدیگر تأمین‌کننده خدمات شهری و نیازهای حیاتی این شهر هستند. از همین رو ما 20کمیته تخصصی با محوریت 20امور تخصصی و حیاتی با عضویت بیش از 80نهاد و سازمان در ساختار مدیریت بحران پیش‌بینی کرده‌ایم که حضور آنان در این ساختار به نوعی اثبات‌کننده ضرورت مدیریت واحد و یکپارچه شهری است. خدماتی مانند شریان‌های حیاتی (آب، برق، گاز، مخابرات)، امداد و نجات، اطلاع‌رسانی و هشدار، انتظامات، آواربرداری، تدفین، بهداشت و درمان و... محور این کمیته‌ها هستند. بنابراین کاستی‌ها و راهکارها باید از سوی این کمیته‌ها و سازمان‌های مسئول و متولی دنبال شود تا هر سازمان در هماهنگی با سایر سازمان‌های همکار و پشتیبان و در ساختار ترسیم شده مدیریت بحران قادر به ایفای نقش مؤثر خود باشد در این صورت است که بسترهای پیشرفت مدیریت شهری در برابر مخاطرات طبیعی هر روز بیشتر از گذشته فراهم می‌شود.
- سهم شهرداری در این بخش چه بوده و برای انتقال تجربه به شهرهای دیگر هم کاری شده است؟
برخی از سازمان‌های شهرداری عضو یا محور فعالیت این کمیته‌ها هستند. مانند کمیته آواربرداری، کمیته تدفین، کمیته حمل‌ونقل و... و پیش‌بینی‌های خوبی از سوی شهرداری تهران در این حوزه طی سال‌های اخیر انجام شده است. درعین حال ساختار مدیریت بحران تهران هم الگویی برای سایر شهرها شده و مدیریت بحران در سایر شهرهای بزرگ به تکاپو برای اجرای طرح‌هایی مشابه آنچه در تهران انجام شده افتاده‌اند.به‌عنوان مثال بلافاصله پس از ساخت و بهره‌برداری از نخستین مرکز فرماندهی و ستاد مدیریت بحران شهر تهران(اتاق مدیریت بحران) و راه‌اندازی مجموعه‌های آن براساس استانداردهای جهانی ازجمله مرکز پایش و پردازش سوانح و سیستم هشدار سریع، امکان بازدید مدیران شهری کشور اعم از شهرداران، اعضای شورای اسلامی شهرها و سایر مدیران شهرهای کشور از این مجموعه و انتقال این تجربه به سایر شهرهای کشور را فراهم ساختیم و تاکنون صدها بازدید از این مجموعه انجام و زمینه انتقال تجربه‌ها فراهم شده است.
- برای آموزش و آمادگی مردم چه کارهایی به‌خصوص در سطح محلات شده است؟
با توجه به نقش مؤثر و سریع شهروندان آموزش‌دیده در زمان طلایی(72ساعت اول بعد از زلزله) بیش از 500گروه داوطلب مردمی ساکن در محلات تحت عنوان گروه واکنش اضطراری محله(دوام) تشکیل شده و اکنون برخی از محلات بیش از دو گروه دوام دارند و در جهت تجهیز این افراد به وسائل امداد و نجات نیز 300کانکس برخوردار از تجهیزات امداد و نجات ویژه اعضای این گروه‌ها تهیه شده و در حال نصب در مکان‌هایی همچون محوطه پارک‌ها، مدارس، مساجد و... است. اعضای این گروه‌ها طی دو سال گذشته جذب و آموزش‌های خوبی برای امداد و نجات در محله دیده‌اند تا مکمل نیروهای امدادگر رسمی باشند. گردهمایی سال‌گذشته آنان در قالب مانور دوامیان در سالن 12 هزارنفری ورزشگاه آزادی برگزار شد و در نوع خود بزرگ‌ترین مانور مردمی شهر تهران بود.
هر گروه 50عضو داوطلب دارد که طی مراحلی در محله خود شناسایی، جذب و آموزش می‌بینند و به‌طور مرتب در تمرین‌ها و مانور‌ها و برنامه‌های محلی شرکت می‌کنند. تنها سال گذشته 211مانور تخلیه امن اضطراری، 83مانور اسکان اضطراری و 112مانور امداد و نجات، اطفای حریق و... در سطح محلات برگزار شده است.فلسفه تشکیل این گروه‌ها به تجربیات جهانی و داخلی بازمی‌گردد که نشان داده در حوادث و زلزله‌های بزرگ بیش از 70درصد عملیات نجات توسط مردم محلی و در ساعت‌های اولیه انجام شده است.در حرکتی دیگر جهت تقویت توان مردمی، بیش از 500گروه مدیریت بحران ویژه اماکن اداری، تجاری و مسکونی در سال گذشته با همکاری مردم و ارائه آموزش‌های ضروری به آنان تشکیل شده است. اعضای گروه مدیریت بحران اماکن عمومی نقش مؤثری در زمان پیش از بحران، برای کاهش مخاطرات و اجرای طرح‌های پیشگیرانه در محیط‌های عمومی و در زمان بحران برای اجرای اقدامات مقابله دارند. براساس قانون تمامی مجتمع‌های مسکونی، تجاری و اداری بالای شش طبقه و جمعیتی بیش از 25نفر باید نسبت به تشکیل گروه مدیریت بحران در مجموعه خود برنامه‌ریزی و اقدام کنند.
- در مورد نقش پایگاه‌های مدیریت بحران و اینکه گفته شده این پایگاه‌ها فاقد تجهیزات هستند توضیح دهید؟
در حال حاضر 43گروه اورژانس در این پایگاه‌ها مستقر هستند که نقش مهمی در پاسخگویی به فوریت‌های پزشکی در شرایط عادی و شرایط اضطراری ایفا خواهند کرد و در عین حال طی سال گذشته 112هزار و 675 قلم تجهیزات امداد و نجات در پایگاه‌های مدیریت بحران ذخیره شده که مجموعه اقلام ذخیره شده را به 300هزار قلم کالای امداد و نجات افزایش داده است. از سوی دیگر کار ساخت 8پایگاه جدید مدیریت بحران هم در مراحل پایانی قرار دارد که به این ترتیب تعداد این پایگاه‌ها افزایش خواهد یافت.در ضمن کارکرد این یکصد پایگاه فقط ذخیره اقلام امداد و نجات نیست و در مجموع این پایگاه‌ها از 31کارکرد در مراحل عادی و زمان‌های اضطراری برخوردارند. همچنین تهیه پنج‌هزار بسته اسکان اضطراری خانواده(شلترباکس) شامل 180هزار قلم لوازم ضروری زندگی در شرایط سخت برای حدود 50هزار نفر اعضای خانواده از دیگر اقدامات در حوزه ارتقای توان آمادگی شهروندان است که خود طرحی نو محسوب می‌شود و می‌تواند تحولی در آمادگی خانواده‌ها برای اسکان اضطراری ایجاد کند. خانواده‌ها باید بسته اسکان اضطراری را برای شرایط مواجهه با بحران پیش‌بینی کنند و تحقق این طرح به اجرای برنامه‌های آموزشی و ترویج فرهنگ ایمنی نیاز دارد.
