وسیله نقلیه‌ای که در عصر سفینه‌های فضایی و روبات‌های آدم‌نما مردم را جابه‌جا می‌کند. سابقه ساخت مونوریل به سال‌های آخر قرن 19 میلادی باز‌می‌گردد؛ زمانی که تب استفاده از ریل و وسایل نقلیه‌ای که روی ریل حرکت می‌کنند در دنیا بالا گرفته بود. در همین سال‌ها چندین طرح مطرح شد که در آنها وسیله‌های نقلیه‌ای با دو چرخ فلزی روی یک ریل حرکت می‌کردند. شاید بتوان گفت مونوریل از خاصیت مدرن بودنش هم ضرر می‌کند و هم بهره می‌برد. آنهایی که طرفدار مونوریل هستند، اغلب شیفته ظاهر مدرن آن شده‌اند و آنهایی هم که مونوریل را دوست نمی‌دارند، اغلب آن را فانتزی‌تر از آن می‌دانند که بتواند به‌عنوان یک وسیله حمل‌ونقل عمومی به‌حساب آید. مونوریل سالیان سال است که در نقاط مختلف دنیا به‌عنوان وسیله‌ای فانتزی در پارک‌های بازی به کار می‌رود.
ایده چنین استفاده‌ای از مونوریل هم نخستین‌بار به ذهن والت‌دیزنی رسید. او در سال 1959 میلادی نخستین مونوریل آمریکا را در پارک معروف خود، دیزنی‌لند راه‌اندازی کرد. مونوریل یکی از وسایل حمل‌ونقل عمومی است که به‌رغم جذابیت‌های کوتاه و گذرا، نتوانست جای خود را در زندگی شهری باز کند. به همین دلیل است که بسیاری از کشورها بعد از راه‌اندازی آن به این نتیجه رسیدند که حضور آن بی‌فایده است.موضوع ساخت مونوریل در قم نیز این روزها دیگر سر زبان‌ها افتاده است. عبور قطار هوایی از آسمان شهری مذهبی بی‌شک بیش از آنکه بتواند نقش مفیدی در جذب توریست برای این شهر داشته باشد، برای ساکنان نگران‌کننده است. محل عبور مونوریل، نقص در مطالعات امکان‌سنجی و مخالفت‌های مکرر برخی اعضای شورای شهر قم در کنار کارشناسان شهری نشان می‌دهد، مونوریل بیش از آنکه بتواند باری از دوش این شهر پرجمعیت و پرترافیک بردارد، ساختار سنتی و مذهبی شهر را مخدوش می‌کند.
ورود مونوریل در ایران برای نخستین‌بار در تهران کلید خورد؛ زمانی که در سفر شهردار وقت، دکتر محمود احمدی‌نژاد به مالزی، ستون‌های افراشته مونوریل در این شهر توانست با دلبری، خود را در دل شهردار تهران جا کند تا او فکر راه‌اندازی مونوریل به‌عنوان یک وسیله حمل‌ونقل عمومی لوکس، گران و پرهزینه در تهران را در سر بپروراند. پایه‌های مونوریل در نزدیکی میدان صادقیه با همه مخالفت‌ها بالا رفت و چند سال بعد با نظر کارشناسی اعضای شورای شهر و کارشناسان شهری پروژه نیمه‌کاره از دستور کار، خارج و پایه‌های بتنی عظیم از حاشیه این میدان شلوغ و پرترافیک حذف شد. پرونده مونوریل در تهران با پایان دوران شهرداری محمود احمدی‌نژاد بسته شد اما سایر شهرهای پرترافیک ایران دستاویز خوبی برای راه‌اندازی خطوط حمل‌ونقل شهری هستند که در تهران پس زده شده است. از نظر شهردار سابق و رئیس‌جمهور فعلی، قم بعد از چند شهر دیگر گزینه‌ای است که این روزها مونوریل در آن به‌رغم مخالفت‌ها کلید خورده است.
پیش از مطرح شدن ساخت مونوریل در قم، عبور از ترافیک خیابان‌های این شهر به دوش 2 خط مترو گذاشته شده بود و جالب اینجاست که جانمایی تنها خط مونوریل قم نیز در یکی از خطوط مترو پیش‌بینی شد. در تاریخچه مونوریل قم آمده که براساس مطالعات طرح جامع حمل‌ونقل این شهر که از 5سال پیش آغاز شده و در نهایت در جلسه شورای‌عالی ترافیک به تصویب رسیده بود، وجود دو خط A و B مترو برای قم پیش‌بینی شده اما ناگهان در هشتاد و یکمین جلسه شورای شهر قم بنا به پیشنهاد شهردار قم و برخی از مسئولان این استان، مونوریل جایگزین خط B قطار شهری قم شد.
بار اضافه بر دوش شهر
درحالی‌که برخی کارشناسان و اعضای شورای شهر قم معتقدند پیش از شروع به کار این پروژه، مطالعات امکان‌سنجی و هزینه و فایده آن انجام نشده و طرح، عجولانه برای شهر درنظرگرفته شده است، مرداد ماه سال 88 کلنگ احداث مونوریل در قم به زمین زده شد تا طرح نیمه‌تمام مونوریل تهران از سوی هیات دولت این‌بار در شهر قم به نتیجه برسد، اما پس از گذشت 2سال، محمدرضا باقر پناهی، نماینده قم در شورای‌عالی استان‌ها و عضو شورای این شهر خبر از توقف این پروژه به‌دلیل نداشتن مطالعات اولیه داد؛ توفقی که اماواگرهای بسیاری را به‌دنبال داشت و چند روز بعد از سوی مسئولان تکذیب و اعلام شد ساخت مونوریل با جدیت دنبال می‌شود.
هزینه پیش‌بینی شده برای راه‌اندازی مونوریل قم بالغ بر 19 میلیارد تومان و مدت اجرا 30 ماه پیش‌بینی شده است و حالا بعد از گذشت 20 ماه از زمان کلنگ‌زنی، اجرای این پروژه هنوز نتایج قابل‌قبولی به‌دنبال نداشته است.
نداشتن مطالعات اولیه و عدم‌برخورداری از مصوبه شورای شهر 2ایراد اساسی در راه‌اندازی مونوریل قم به حساب می‌آید. به‌رغم اعلام‌های مکرر مجریان طرح، گفته می‌شود با توجه به تقاضا‌های مکرر اعضای شورای شهر از مجریان طرح برای ارائه مطالعات و
عدم در اختیار قرار دادن آن به اعضا و همچنین جلوگیری از بین رفتن نمای بصری حرم حضرت معصومه(س) این پروژه متوقف شده است. البته دلیل توقف مونوریل قم تنها به همین مقدار محدود نمی‌شود. پروژه مونوریل قم نه تنها فرایند قانونی خود را طی نکرده که علاوه بر نداشتن مصوبه شورا، در طرح جامع این شهر هم لحاظ نشده است.
رویای نقش بر آب
براساس پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته قرار بود نخستین مونوریل کشور به طول 7 کیلومتر در بهمن‌ماه 1390 به بهره‌برداری برسد و قطار این سیستم حمل‌ونقلی در ابعاد5/6 در2/9 در52متر پیش‌بینی شده بود و زوار و مسافران توسط پله‌های برقی به ارتفاع 5/5 متر به آن منتقل شوند. قرار بود مونوریل قم دارای 4واگن و ظرفیت 800 نفر و مدت زمان توقف آن در هر ایستگاه 20 ثانیه باشد. حالا همه این قرار و مدارها معلق در هواست و پروژه مونوریل قم متوقف شده است. در عین حال مونوریل قم از میان رودخانه قم می‌گذرد و بسیاری از مردم این شهر نیز معتقدند مسیر انتخاب شده کاربرد زیادی ندارد و مسافران کمی انتظار این مونوریل را خواهند کشید. علاوه‌براین کارشناسان ترافیک بارها نسبت به احداث مونوریل انتقاد کرده‌اند و مونوریل را بیشتر یک وسیله مناسب برای گردشگری دانسته‌اند تا فرصتی برای حمل‌ونقل عمومی. چنانچه مونوریل تهران هم به‌رغم همه هزینه‌های صورت گرفته بی‌نتیجه ماند.
با وجود این موافقان و مجریان طرح معتقدند عملیات اجرایی ساخت مونوریل این شهر در حال اجراست و روال عادی خود را طی می‌کند و تمامی مشکلات آن ازجمله عبور قطار از مقابل حرم مطهر حضرت معصومه(س) نهایتا با نظر شورای شهر و با تصویب سازمان قطارهای شهری مرتفع شده و مقرر شده است که قطار از زیر سطح عبور کند؛ راهکاری که از سوی هیات دولت مورد مخالفت قرار گرفته است.
لوکس اما گران و کم‌بازده
اگر بخواهیم تعریفی ساده از مونوریل به‌عنوان یک وسیله حمل‌ونقل عمومی ارائه کنیم سه واژه لوکس، گران و کم‌بازده را باید کنار هم قرار داد تا بتوان تعریفی دقیق از این وسیله حمل‌ونقل عمومی ارائه کرد.
تجربه چنددهه‌ای شهرهای بزرگ و پیشرفته جهان از مونوریل نشان داده که این وسیله در برنامه‌های مدیران شهر یا از سر اجبار قرارگرفته و یا تنها جایگاه تفریحی و توریستی داشته است. تعبیر درست‌تر این است که مونوریل بیشتر شبیه غریبه‌ای است که مانند سایه در شهر در حال حرکت است بی‌آنکه بتواند باری از دوش ترافیک شهر بردارد.
اینکه در ۱۵۷شهر دنیا بیش از ۲۰۰۰ کیلومتر خطوط ریلی برای حمل‌ونقل شهری در حال احداث است، نشان می‌دهد که راه گریز از ترافیک شهری روی آوردن به این نوع حمل‌ونقل است اما در بین این کشورها تنها در 8 شهر و آن هم به مقداری کاملا محدود خطوط مونوریل ساخته شده است که این مسئله می‌تواند جایگاه مونوریل را در برنامه‌های توسعه حمل‌ونقل شهری دنیا به‌خوبی نشان دهد.
بدنیست بدانیم طول خطوط مونوریل در کل شهرهای دنیا در حدود ۳۰۰ کیلومتر است. طولانی‌ترین شبکه خطوط مونوریل به طول ۱۰۶ کیلومتر و با ۱۰ خط در کشور ژاپن قرار دارد و پس از آن آمریکا با حدود ۵۲ کیلومتر و ۱۰ خط در مقام دوم استفاده از مونوریل قرار دارد و طول خطوط مونوریل در دیگر کشورها نیز به‌ترتیب 3/28 کیلومتر در مالزی، 5/235 کیلومتر در آلمان و چین، 2/10 کیلومتر در سنگاپور،9/6 کیلومتر در استرالیا و 7/4 کیلومتر در انگلیس است.
مالزی به‌عنوان یکی از پیشتازان استفاده از مونوریل شناخته می‌شود و جالب است که نیمی از خطوط مونوریل در مالزی تفریحی است و برنامه‌های توسعه این خطوط در کوالالامپور همانند بسیاری از شهرهای بزرگ و پیشرفته دنیا متوقف شده و مدیران شهری در برخی شهرهای اروپایی نیز درحال جمع‌آوری این خطوط از شبکه حمل‌ونقل شهری خود هستند. هرچند کارشناسان حمل‌ونقل موافق استفاده از مونوریل، آن را وسیله‌ای پاکیزه و سازگار با محیط‌زیست می‌دانند که قابلیت احداث در نقاطی که امکان ساخت مترو موجود نیست را دارد اما از نظر ظرفیت، هزینه احداث و نگهداری مونوریل صرفه اقتصادی ندارد.
به رغم زیبایی و پرجاذبه بودن برای توریست‌ها که از عمده‌ترین نقاط قوت مونوریل به حساب می‌آید، مونوریل به‌دلیل تک ریلی بودن و استفاده از چرخ‌هایی خاص سرعت کمی داشته و هزینه نگهداری خطوط، قطارها و واگن‌های آن در مواردی چند برابر مترو است.
ظرفیت جابه‌جایی مسافر با مونوریل موضوع بحث بسیاری از کارشناسان است؛ به‌عنوان مثال مونوریل شهر چانگ‌کینگ چین به‌عنوان بهترین نمونه مونوریل در دنیا معیار مناسبی برای سنجش این موضوع است. مونوریل این شهر در سال ۲۰۰۶ با طول 13/5 کیلومتر در ۱۴ ایستگاه و با صرف هزینه ۴۳۰ میلیون دلاری ساخته شده که تقریبا رقمی بیش از ۳۱ میلیون دلار در هر کیلومتر را شامل می‌شود. هزینه احداث مونوریل در دیگر شهرهای دنیا هم رقمی بین ۳۰ تا ۵۰ میلیون دلار برای هر کیلومتر است. این در حالی است که مونوریل چانگ‌کینگ در حالت فشرده ۲۰۱۰۰ نفر مسافر را جابه‌جا می‌کند که این مقدار نیمی از ظرفیت خط ۱ متروی تهران است. علاوه بر آن شاخص قیمت تمام شده یک کیلومتر از این مونوریل به جابه‌جایی مسافر در حالت پر ۲۱۱۲ دلار است که این رقم در مونوریل دبی ۲۳۶۶۷ دلار و در مونوریل لاس‌وگاس ۳۰۲۲۷ دلار است و در مقابل، این شاخص در مورد خط ۴ متروی تهران با ظرفیت مسافر تقریبا دو برابر تنها ۹۰۰ دلار اعلام شده است.
علاوه بر این باید درنظر داشت که وجود سازه‌های عظیم بتنی در سطح شهر منظر شهری را بیش از پیش نازیبا می‌کند. همچنین باید توجه داشت که احداث مونوریل باید از بالا‌ترین ضریب ایمنی در مقابل زلزله برخوردار باشد که این مسئله بر سختی‌های موجود احداث مونوریل می‌افزاید.
