این مسئله، از یک سو با افزایش تمایل به انجام ساخت‌و‌سازهای مسکونی و غیرمسکونی بیرون از محدوده قانونی شهر تهران و از سوی دیگر با توجه به رویکرد کسب درآمد از اراضی پیرامون شهر تهران و ایجاد رقابت شدید برای تصاحب سهم بیشتر توسط ذی‌نفعان مختلف شامل نهادهای ذی‌صلاح، به یک بحران تبدیل شده است؛ اتفاقی که گرچه مبنای قانونی دارد ولیکن نه‌تنها باعث تهدید کلانشهر تهران است، بلکه تمامی سکونتگاه‌های انسانی موجود در حریم شهر تهران را تهدید می‌کند. بر این اساس است که طرح جامع شهر تهران مصوب 1386، حفاظت و صیانت از حریم پایتخت را از مهم‌ترین رویکردهای برنامه دانسته و راهبردهای زیر را برای دستیابی به آن ارائه کرده است: ایجاد سازوکارهای مدیریتی مناسب برای نظارت بر تحولات کالبدی ـ فعالیتی و جمعیتی حریم، هدایت و کنترل ساخت‌وسازها در حریم، تدوین ضوابط و مقررات متناسب برای برنامه‌ریزی و ساماندهی مراکز جمعیت و فعالیت و جلوگیری از تفکیک اراضی در حریم و ساخت‌و‌سازهای غیرمجاز، ایجاد فضاهای سبز و باز عمومی برای گردشگری و تفرج گسترده و غیرمتمرکز، تعیین حدود کالبدی حریم و پهنه‌های عملکردی آن.
در راستای تحقق اهداف و راهبردهای فوق، حریم شهر تهران به تصویب شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران رسیده و به‌منظور افزایش تحقق آن تهیه چندین طرح «موضوعی» (استقرار مدیریت یکپارچه حریم پایتخت و نظارت بر تحولات آن، تدقیق محدوده شهر و علامتگذاری آن) و «موضعی» (ساماندهی حریم شمال بزرگراه بابایی، ساماندهی حریم شمالی تهران، ساماندهی حریم شرقی تهران، ساماندهی حریم جنوبی تهران) پیشنهاد شده است. شایان ذکر است که اجرایی‌شدن حریم مصوب با توجه به مغایرت آن با قانون تعاریف محدوده و حریم شهر، روستا و شهرک و نحوه تعیین آنها، مصوب 1384/10/14 مجلس شورای اسلامی، به‌دلیل در بر داشتن محدوده‌ای بیش از شهرستان تهران، به توافق با وزارت کشور و اصلاح قانون تقسیمات کشوری موکول شده؛ امری که تاکنون اتفاق نیفتاده است. بنابراین با توجه به موارد ذکر شده می‌توان گفت که شهر تهران دارای حریم مشخص و مصوب شورای‌عالی شهرسازی و معماری است اما هنوز حریم شهر تهران ابلاغ نشده و به همین دلیل ساختار مدیریتی و اجرایی آن دچار مشکل است.
طی بررسی‌های انجام‌گرفته مساحت حریم در اکثر شهرهای کشور معادل 3 تا 5 برابر مساحت شهر است. حریم پایتخت، با وسعت حدود 635کیلومتر مربع، در اثر ایجاد شهرهای جدید یا تغییر قوانین دائماً در حال کاهش است. تغییرات محدوده حریم تهران در این سال‌ها به این‌گونه بوده است که در طرح جامع تهران (1347) حریم محدوده‌ای به وسعت 2476 کیلومتر مربع به‌عنوان حریم استحفاظی، در اصلاح محدوده حریم (1349) محدوده‌ای به وسعت 2135 کیلومترمربع، در طرح ساماندهی تهران (1370) محدوده‌ای به وسعت 2145 کیلومتر مربع، در فاصله سال‌های 83-1371 این محدوده به 1933 کیلومتر مربع تقلیل یافته و در حال حاضر حدود 1200 کیلومتر مربع است.
این تغییرات چالش‌های مهمی را پیش روی حریم کلانشهر تهران نشان می‌دهد که مهم‌ترین این چالش‌ها عبارتند از: بی‌توجهی به تفاوت مفهومی حریم پایتخت با حریم متعارف در سایر شهرها، افزایش شدید آلودگی‌های محیطی (آب، خاک و هوا)، گسترش سکونتگاه‌های پیرامونی و سکونت مهاجران (به‌ویژه مهاجران خارجی) در این محدوده، خطرات و مشکلات طبیعی چون زلزله و زمین‌لغزش و سیل، اثرات منفی گردشگری (به‌خصوص در حریم شمالی)، استقرار بدون برنامه فعالیت‌های صنعتی و خدماتی (به‌ویژه در حریم جنوبی و شرقی)، مالکیت نهادهای مختلف دولتی و تمایل شدید آنها برای ساخت‌و‌ساز، مالکیت زمین‌ها در حریم، ایجاد کمربند سبز، مسئله کمبود یا نبود ظرفیت تخصصی مدیریت حریم شهرها و روستاها در بخشداری‌ها و دهداری‌ها و تفرق مدیریتی شدید.
بر این اساس و با توجه به اینکه تعریف مشخصی برای حریم پایتخت وجود ندارد و مسائل و مشکلات کلانشهر تهران و به‌تبع آن محیط‌های پیرامون به‌صورت گسترده در حال افزایش است، پروژه برنامه راهبردی مدیریت و برنامه‌ریزی حریم پایتخت و شمال بزرگراه بابایی از تجمیع پروژه‌های موضوعی و موضعی سند طرح جامع در دستور کار مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران قرار گرفت و مطالعات آن از اسفندماه 1388 آغاز شد که با هماهنگی اداره کل حریم شهرداری تهران مراحل نهایی انجام خود را می‌گذراند.
این برنامه به‌منظور دستیابی به اهداف طرح جامع در دو سطح راهبردی و اجرایی متشکل از 3زیرپروژه: الف- مطالعه و پیشنهاد نظام اجرایی و قانونی مدیریت حریم پایتخت و تعیین حدود و مرزهای نهایی آن، ب- تهیه طرح راهبردی حریم پایتخت و پ- ساماندهی حریم شمال بزرگراه بابایی(حریم شمال شرقی تهران) در حال انجام است. مهم‌ترین خروجی‌های کاربردی این پروژه عبارتند از:
تهیه سند راهبردی مدیریت و برنامه‌ریزی حریم پایتخت، تدوین نظام اجرایی و قانونی مدیریت حریم پایتخت، تعیین حدود و مرزهای نهایی حریم و تقسیمات کشوری پیشنهادی، ارائه پیشنهادهای اصلاح در مصوبات و قوانین جدید، تدوین سند راهبردی ساماندهی و حفاظت از حریم پایتخت، ارائه الگوی سازمان فضایی و ساختار کالبدی پیشنهادی، ارائه سند راهبردی ساماندهی حریم شمال بزرگراه بابایی، تدوین سند چارچوب طراحی شهری حریم شمال بزرگراه بابایی، تدوین شرایط تحقق و برنامه‌های اجرای، و ارائه ضوابط و مقررات مرتبط.
مهندس روزبه زمانیان-کارشناس مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران
