ممکن است در مقام خواننده ابرو در هم بکشید و با این مقدمه تند و تیز، هول و هراس سراغتان بیاید و از اینکه در شهری مثل تهران با احتمال وقوع زلزله بالا زندگی می‌کنید مأیوس شوید.
اما چه می‌شود کرد؟ این واقعیتی انکارناپذیر است که متخصصان زمین‌شناسی بر آن صحه گذاشته‌اند و سابقه وقوع زلزله در تهران هم گواه تاریخی آن است. با این حال، قرار نیست برای اینکه شهرمان روی گسل‌های زلزله‌خیز قرار دارد مرثیه بخوانیم و آه و ناله راه بیندازیم.
تهران شهر ساختمان‌های بلندبالا و بزرگراه‌های عریض و طویل شهر محله‌های قدیمی و اصیل و شهری با شب‌های رنگارنگ که تا چشم کار می‌کند پر است از چراغ‌هایی که سوسوکنان شب و تاریکی را از آن دور می‌کنند، برای دوری از بلاهای طبیعی تنها به یک مفهوم که بار مسئولیتی بالایی با خود دارد، محتاج است: پیشگیری. 9
فروردین امسال، منطقه 5 به عنوان یکی از 4 منطقه طرح آزمایشی اسکان اضطراری ملی در غرب تهران که به همت شهرداری تهران، وزارتخانه‌ها، ادارات، سازمان‌ها و نهادهای مربوطه دولتی برگزار شد، میزبان مانور بزرگ زلزله بود و آمادگی 80 درصدی این نوید را به شهروندان تهرانی داد که با برقراری مدیریتی واحد و رعایت اصول پیشگیرانه، می‌توان شهر را در برابر زلزله ایمن ساخت و خسارات ناشی از آن را به حداقل رساند.
برای اطلاع از چند و چون مسئولیت مدیریت شهری تهران در مقابله با زلزله سراغ «رضا نثاری» قائم‌مقام شهردار منطقه، رفتیم تا از نگاه یک مدیر شهری این موضوع را بررسی کنیم.
نثاری ابتدا به چگونگی مانور زلزله و طرح اسکان اضطراری ملی می‌پردازد و با اشاره به موفقیت‌آمیز بودن این مانور می‌گوید: «امسال، درست در ایامی که اکثر شهروندان تهرانی در سفر بودند و تعطیلات نوروزی را می‌گذراندند و بسیاری از نهادها و سازمان‌های کشور در حال رسیدگی به سفرهای نوروزی و تلاش برای رفع مشکلات بودند، این مانور در 4 منطقه تهران انجام شد تا قدرت مقابله و آمادگی در برابر زلزله، آن هم در چنین ایامی، سنجیده شود.
این مانور اولین مانور از نوع خود در کشور بود که آمادگی شهرداری، هلال‌احمر، شرکت‌های آب، گاز، برق و تلفن و سایر وزارتخانه‌ها و ادارات دولتی را ازیابی کرد.» هر سال مانور زلزله در تهران برگزار می‌شود، اما این مانورها تا چه اندازه می‌توان ترس و دلهره را از شهروندان کاهد؟ این سؤالی است که بسیاری از شهروندان تهرانی مطرح می‌کنند و گهگاه، پچ‌پچ‌کنان، بازار داغی برای شایعات نیز مهیا می‌سازد.
در واقع، تا چه اندازه مدیریت شهری تهران در برابر زلزله آمادگی دارد؟ نثاری برای پاسخ به این سؤال به نکته مهمی اشاره می‌کند و آن اینکه غیرقابل پیش‌بینی بودن زمان وقوع زلزله مانع از این می‌شود که بتوان برای مقابله با آن صددرصد برنامه‌ریزی کرد. وی می‌گوید: «برای کاهش خسارت ناشی از زلزله 3 فاز عملیاتی در نظر گرفته شده است.
اقدامات قبل از وقوع، حین وقوع و پس از وقوع که مؤثرترین بخش سرمایه‌گذاری در فاز اول و اقدامات پیشگیرانه است. بیشتر کشورهای در حال توسعه و موفق مانند ژاپن که در کاهش خسارات ناشی از زلزله به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته‌اند، فاز پیشگیرانه را مدنظر داشته‌اند.
از مهم‌ترین اقدامات شهرداری تهران در این خصوص می‌توان به تشکیل سازمانی با عنوان سازمان مدیریت بحران شهر تهران اشاره کرد که شهردار تهران به عنوان مدیر اصلی نگاه جدی به آن دارد.
با تشکیل این سازمان و توجه شهردار تهران به اصل ایمن‌سازی و مقاوم‌سازی بنا در پایتخت و نوسازی بافت‌های فرسوده، نگرش متفاوتی به ساخت و ساز در تهران پدید آمد، نگرشی که بر پایه یک اصل کلی یعنی مدیریت واحد شهری قرار دارد، اصلی که متأسفانه هنوز نه تنها در تهران، بلکه در کشور اجرا شده تا بر اساس آن بتوان برنامه‌ریزی‌های اصولی، کاربردی و پیشگیرانه‌ای برای مقابله با زلزله تدوین کرد.
این نکته‌ای است که می‌توان گفت دست و بال مدیریت شهری تهران را در این خصوص می‌بندد و قدرت نظارتی آن را برای مقاوم‌سازی بناهای شهر کاهش می‌دهد.» آمادگی در برابر بحران غیرمنتظره اینکه تهرانی‌ها در آینده‌ای نه چندان دور شاهد زلزله‌ای خواهند بود، دور از ذهن نیست.
در چند سال اخیر، همواره کارشناسان زلزله در این مورد هشدار داده‌اند. این واقعیت زمانی تبدیل به یقین می‌شود که تاریخ نشان می‌دهد هر 158 سال یک‌بار در تهران زلزله‌ای رخ می‌دهد. این در حالی است که از زمان وقوع آخرین زلزله در تهران 172 سال می‌گذرد و 14 سال تأخیر در وقوع زلزله نگرانی کارشناسان زلزله و عمران را دوچندان کرده است.
قائم‌مقام شهردار منطقه در این باره می‌گوید: «تهران با سابقه زلزله‌هایی با 2/7 و 7/7 ریشتر به ما هشدار می‌دهد که مهم‌ترین اصل یعنی مقاوم‌سازی ساختمان را جدی بگیریم. اگرچه بسیاری از ساختمان‌های قدیمی تهران را نمی‌توان مقاوم دانست، طبق قوانین معماری و شهرسازی شهرداری، باید یک بنا، تمام اصول مقاوم‌سازی را دارا باشد و بر اساس همین اصول، مجوز ساخت داده می‌شود.
شهرداری بر این اصل قانونی تأکید بسیار دارد، ولی ممکن است بپرسید چرا هنوز شاهد ساخت ساختمان‌هایی هستیم که اصول مقاوم‌سازی در آنها رعایت نشده است. در پاسخ باید بگویم علتش نبود مدیریت واحد شهری است.
ما طبق این قانون مجوز می‌دهیم، ولی نظارت نهایی برعهده سازمان‌ها و نهادهای دیگری است و چون آنها براساس نبود همان اصل مدیریت واحد شهری با شهرداری هماهنگ نیستند، ساختمان‌هایی غیراستاندارد در برابر زلزله ساخته می‌شود. با این اوصاف، شهرداری دست روی دست نگذاشته و در راه مقاوم‌سازی ساختمان‌های شهر، به نوسازی بافت‌های فرسوده پرداخته است.
شکر خدا، ما در منطقه 5 بافت فرسوده زیادی نداریم، غیر از محدوده کن و بعضی دیگر از محله‌های قدیمی منطقه که بعضی از آن بناها به واسطه قدمت دیگر بافت فرسوده نیستند، بلکه یک بافت تاریخی و باستانی هستند که باید براساس اصول و روش بافت‌های تاریخی مقاوم‌سازی شوند.
به هر حال، شهرداری با ارائه تسهیلات تشویقی مثل کاهش عوارض ساخت، حذف عوارض در صورت ادغام و ساخت یک واحد تشویقی سعی کرده طی سال‌های اخیر، شهروندان را به نوسازی خانه‌های قدیمی و فرسوده‌شان ترغیب کند که خوشبختانه، نمونه‌های خوبی از این همکاری وجود دارد.
با این حال، بعضی شهروندان به جای اینکه به فکر ایمنی و جان و امنیت خود باشند به فکر سود بیشترند و در این زمینه کاهلی می‌کنند.»
انبار نفت به کجا می‌رود؟
اگر چه منطقه 5 بافت فرسوده قابل توجهی ندارد و منطقه‌ای نوساز است، وجود انبار نفت در محله شهران خود به تنهایی تهدیدی است برای اهالی این منطقه. نثاری در جواب این سؤال که تا به امروز چه تمهیداتی برای انتقال این انبار نفت اندیشیده‌اید، می‌گوید: «این موضوع نه تنها برای اهالی منطقه، بلکه برای شهرداری هم بسیار مهم است.
این انبار نفت زمانی ساخته شد که اطرافش خالی از سکنه بود و به قول معروف، در حاشیه قرار داشت و الان هم سوخت غرب استان تهران از طریق این انبار تأمین می‌شود. در صورت وقوع زلزله، این انبار خطرناک است. با همکارانمان در وزارت نفت در این خصوص تعاملاتی داشته‌ایم، ولی انتقال آن پرهزینه است.
در حال حاضر،ایمن‌سازی و مقاوم‌سازی لوله‌ها موردنظر است تا بتوانیم تا حدی از خطر بکاهیم.» افزایش ضریب ایمنی در برابر زلزله مستلزم مشارکت همه دستگاه‌ها، مردم و طراحی ایمن بر مبنای عملکرد است.
زمان زلزله بر هیچ‌کس آشکار نیست و در نتیجه، آمادگی در برابر آن مربوط به زمان یا ساعت خاصی نمی‌شود. یکی از راهکارهایی که قائم‌مقام شهرداری منطقه بر آن تأکید دارد آموزش شهروندان به منظور آمادگی در برابر زلزله است. وی دراین‌باره می‌گوید: «در منطقه 5 سعی کردیم موضوع ایمنی در برابر زلزله را وارد مقوله آموزش کنیم.
الان این کار در قالب بروشورهای آموزشی در ستادهای مدیریت بحران و اداره آموزش انجام می‌شود. حتی سعی داریم در سراهای محله که در منطقه افتتاح شده‌اند، همین کار را انجام بدهیم. مطمئناً در این راه، مشارکت مردمی می‌تواند ما را یاری کند. البته این را بگویم مردم با این مشارکت، خودشان را در برابر زلزله و حتی سایر حوادث طبیعی آماده می‌کنند، ولی با تمام این کارها مهم‌ترین اصل برای ایمنی در برابر زلزله ایمن‌سازی و مقاوم‌سازی بناهاست؛ نکته‌ای که مشارکت عمومی می‌طلبد؛
یعنی هم مسئولان باید قوانین جامع با قدرت اجرایی بالا وضع کنند و هم مردم باید پیگیر باشند که متأسفانه، در اکثر مواقع، خود مردم هم بیشتر به کاهش هزینه‌های ساخت توجه دارند تا ایمنی آن. مثلاً همین نماهای شیشه‌ای که چند سالی است، حسابی مد شده است. این نماها از نظر ما اصلاً ایمن نیست، بخصوص در برابر زلزله، ولی متأسفانه روزبه‌روز به تعداد آنها اضافه می‌شود.
قبول کنیم که به ظاهر یک ساختمان بیشتر از مقاومت آن در برابر زلزله اهمیت می‌دهیم. جالب اینکه دیگر رغبتی به معماری اصیل خودمان هم نداریم و بیشتر معماری وارداتی با مصالح وارداتی اهمیت پیدا کرده است.» به هر حال، باید توجه کرد که حادثه خبر نمی‌کند و گرچه زمان زلزله مشخص نیست، همه کارشناسان زلزله‌خیز بودن تهران هم‌عقیده‌اند.
در این میان، توسعه آتی شهر، ارتقای آگاهی همگانی، همراهی مردم و مسئولان 3 عنصر اصلی موجود در برابر کاهش خطرپذیری شهر تهران است. تعیین کاربری مناسب زمین برای شهر و لحاظ کردن الزامات کاهش خطر لرزه‌ای در طرح‌های توسعه شهری، ساماندهی تولید، توزیع و مصرف مصالح و فرآورده‌ها، ترویج و الزام در استفاده از نیروی کار ماهر در فرایند ساخت
در پروژه‌های ساختمانی، عمرانی و توسعه‌ای، ساماندهی نظام کنترل ساخت و ساز در مراحل طراحی، اجرا و بهره‌برداری و نیز، تدوین ضوابط و ترویج بیمه ساختمان‌ها در برابر وقوع زلزله از جمله مواردی است که باید برای توسعه آتی شهرمان تهران متصور شد.
همشهری محله
