کاهش ناگهانی ارزش دلار در دو هفته اخیر و سقوط آن در برابر یورو و پوند، علاوه بر اینکه بار دیگر، توجه بانک‌های مرکزی کشورهای مختلف جهان را به متنوع ساختن سبد ارزی و کاهش وابستگی به دلار جلب کرد، واکنش مقامات کشورمان را نیز به دنبال داشت و وزیر امور اقتصادی ایران اعلام کرد که ایران از این پس در مبادلات مالی خود از یورو استفاده خواهد کرد.
البته به دلیل اعمال محدودیت‌های مالی از سوی بانک‌های آمریکایی علیه کشورمان و قطع روابط مالی بانک صادرات با سیستم بانکی آمریکا، انجام مبادلات دلاری از سوی ایران که باید لزوما از فیلتر بانک مرکزی آمریکا عبور کند، با دشواری روبرو شده و عملا کشورمان چاره‌ای جز استفاده از یورو ندارد.
با وجود اینکه شرایط کنونی سیاسی و اعمال محدودیت‌های مالی علیه کشورمان استفاده از مبادلات مالی بر حسب یورو را اجتناب‌ناپذیر نموده، اما به نظر می‌رسد، اتکای صرف به یورو نیز به علت همگامی کشورهای اروپایی با آمریکا، صحیح نیست و باید به فکر استفاده از سایر ارزهای معتبر در انجام مبادلات مالی خارجی با استفاده از راهکارهای موجود در این زمینه بود.
روند نزولی ارزش دلار در برابر یورو از سال 2001 آغاز شد و در نوامبر 2002 ارزش یورو برای نخستین بار از دلار پیشی گرفت و این روند نزولی طی سال‌های اخیر همچنان ادامه داشته است و از آغاز سال 2006 تا ماه دسامبر کنونی، ارزش دلار در برابر یورو حدود 10 درصد کاهش یافته است.
به نظر می‌رسد اکنون علاوه بر اینکه کشورهای مختلف جهان به فکر متنوع ساختن سبد ذخایر ارزی خود افتاده‌اند، در پی افزایش سهم ارزهای معتبر دیگر غیر از دلار در مبادلات مالی خود نیز هستند.
«دیوید مان» کارشناس مسائل نرخ ارز در بانک «استاندارد چارترد» هنگ‌کنگ در این باره معتقد است: کشورهای صادرکننده نفت به علت اینکه بخش اعظم نفت خود را به دلار به فروش می‌رسانند با حجم عظیم ذخایر دلاری روبرو شده‌اند. به گزارش بلومبرگ، وی می‌افزاید: اگر این روند تغییر کند و کشورهای صادرکننده نفت به یورو روی آورند، شرایط برای واحد پول اروپایی مساعدتر خواهد شد و احساسات منفی نسبت به دلار افزایش خواهد یافت.
اکنون روزانه 8/4 میلیارد دلار در بازارهای جهانی نفت میان تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان نفت، مبادله صورت می‌گیرد و از آنجا که تمامی مبادلات نفت در بورس‌های بزرگ بر حسب دلار صورت می‌پذیرد، کشورهای تولیدکننده (از جمله ایران) همواره «دلار» به جای نفت صادراتی خود دریافت می‌کنند و ذخایر ارزی آنها انباشته از دلار است و کاهش ارزش دلار در برابر یورو زیان قابل توجهی به این کشورها وارد می‌کند و به همین علت بود که سازمان کشورهای صادرکننده نفت، اوپک، هفته گذشته نگرانی خود را نسبت به کاهش ارزش دلار اعلام کرد.
البته از آنجا که دلار همچنان ارز غالب در معاملات نفتی جهان است و نفت نیز مهمترین کالای مورد مبادله در بازارهای جهانی محسوب می‌شود، تا زمانی که نفت بر حسب دلار خرید و فروش می‌شود، یورو یا ارز دیگری نمی‌تواند جایگاه ویژه دلار در مبادلات را بگیرد و فعلا می‌تواند به افزایش سهم خود در ذخایر ارزی بانک‌های مرکزی در سراسر جهان ببالد.
تحلیل‌گران عمدتا بر این ایده اجماع دارند که ارزش دلار طی سال‌های آینده کاهش خواهد یافت، چرا که کسری تجاری آمریکا همچنان در سطح «غیرقابل‌اداره» باقی خواهد ماند. البته، دلار همچنان ارز غالب در مبادلات جهانی است و در بسیاری از بازارهای کشورهای جهان حکومت می‌کند. با وجود کاهش اخیر ارزش دلار در برابر یورو، اما همچنان حدود 60 تا 70 درصد صادرات جهان و 60 درصد ذخایر ارزی کشورهای دنیا بر اساس دلار است.
همچنین 80 درصد کل مبادلات ارزی و 70 درصد کل اعتبارات بانکی در سطح دنیا نیز تحت کنترل «دلار» قرار دارد.
با این وجود، به علت شرایط سیاسی و اقتصادی موجود در جهان و تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا، کاهش سهم دلار در سبد ذخایر ارزی کشورمان ضروری به نظر می‌رسد. به نوشته خبرگزاری بلومبرگ و به نقل از تاجران و خریداران نفت ایران، قراردادهای صادرات نفت کشورمان طی چند ماه اخیر عمدتا بر حسب واحد پول یورو و ارزهایی غیر از دلار صورت گرفته است. 60 درصد صادرات نفت ایران به آسیا، 32 درصد به اروپا و 8 درصد نیز به آفریقا صورت می‌گیرد.
مساله دیگر، افزایش قیمت طلا طی یک سال اخیر است و افزایش سهم طلا در ذخایر خارجی کشور را ضروری می‌نماید. بر اساس آمارهای بانک مرکزی، در ابتدای سال‌جاری 6/93 درصد کل دارایی‌های خارجی کشورمان را ارزهای خارجی تشکیل می‌داده و کمتر از نیم درصد آن را طلا تشکیل می‌داد. بنابراین، اگر سهم طلا در دارایی‌های خارجی کشورمان بیش از رقم فوق بود، افزایش ارزش طلا در بازارهای جهانی طی سال جاری (که رقم قابل توجهی هم بوده) می‌توانست به رشد دارایی‌های ارزی کشورمان منجر گردد.
دکتر محمد باقر نوبخت معاون اقتصادی مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام درباره لزوم تغییر سبد ارزی کشور و کاهش سهم دلار می‌گوید: منظور از بحث تبدیل دلار به یورو به ارزش ذخیره دلار برمی‌گردد و مساله مبادله یا سنجش مطرح نیست.
وی می‌افزاید: با توجه به مسائل کنونی سیاسی و بین‌المللی و همچنین قانون موسوم «ایلسا» (تحریم ایران و لیبی از سوی آمریکا) این نگرانی برای کشورمان وجود دارد که حساب‌های خارجی ما از امنیت لازم برخوردار نیستند. از سوی دیگر، اتاق پایاپای نیویورک نیز پول‌هایی را که مبدا آن ایران باشد نمی‌پذیرد و ما مجبوریم از بانک‌های خارجی به عنوان واسطه استفاده کنیم تا از این فیلتر عبور کنیم.
بنابراین به علت احتمال تحریم‌ها این نگرانی وجود دارد که منابع دلاری ما با امنیت کافی روبرو نباشد، پس اگر منابع خود را از دلار به یورو تبدیل کنیم امنیت مبادلات مالی کشورمان بیشتر می‌شود. نوبخت می‌افزاید: مساله تبدیل ذخایر دلاری به یورو در ایران به بعد از حادثه 11 سپتامبر برمی‌گردد و از آن زمان تاکنون بخش زیادی از ذخایر کشورمان که عمدتا دلار بود به یورو تبدیل شده و طی این سال‌ها با افزایش ارزش یورو، کشور توانسته که چند میلیارد دلار سود کسب کند. وی خاطرنشان می‌کند: با ادامه کاهش وابستگی ذخایر کشور به دلار و تبدیل آن به یورو اولا از فشار یک‌جانبه تحریم‌های آمریکا رهایی می‌یابیم و ثانیا می‌توانیم ارزش‌گذاری از طریق دلار را نیز تغییر دهیم.
منطقی و اقتصادی
دکتر طهماسب مظاهری مدیرعامل بانک توسعه صادرات نیز در خصوص تغییر ارز دلار به یورو در مبادلات ارزی کشور معتقد است: اینگونه نیست که ما یک شبه دلارها را به یورو تبدیل کرده باشیم بلکه از چند سال پیش از زمانی که یورو شکل گرفت، دولت سعی کرد منابع ارزی خود را تنوع ببخشد.
وی می‌افزاید: این کار هم به لحاظ اقتصادی منطقی است و هم مدیران اقتصادی و صاحبان سرمایه سعی می‌کنند که منابع خود را تنوع بخشند و ما به دلیل برخوردها و دشمنی‌های دولت آمریکا و به خصوص از زمان دولت کلینتون که برای ما تحریم ایجاد کرد، سعی کردیم که در این تنوع بخشی وزن دلار را کمتر و سایر ارزها را افزایش دهیم که البته این کار در زمان دولت‌های قبلی یعنی خاتمی و‌هاشمی رفسنجانی نیز وجود داشت. البته، به دلیل اینکه بخش بزرگی از در آمد ما حاصل از در آمد نفت است و معاملات نفتی به دلار انجام می شود، در این سعی 100 درصد موفق نبوده‌ایم.
تبدیل بهتر از نگهداری دلار
مهدی تقوی استاد دانشگاه علامه طباطبایی درباره تبدیل ذخایر ارزی کشور از دلار به یورو می‌گوید: اگر بانک مرکزی تصمیم گرفته دلار را به یورو تبدیل کند، با توجه به اینکه اکنون یورو نسبت به دلار گران‌تر است، این تبدیل ضرری را به دنبال دارد که با افزایش یورو در بلندمدت، این زیان جبران خواهد شد.
وی می‌افزاید: چنانچه پیش‌بینی مدیران اقتصادی کشور از آینده بازار ارزی جهان این است که دلار در موضع ضعف در مقابل یورو قرار خواهد گرفت، تبدیل ذخایر ارزی کشور بهتر از دلاری نگهداشتن آن است؛ تجربه نشان داده که یورو رو به افزایش است و همین وضعیت در مورد لیره استرلینگ نیز صادق است، از سویی، کشورهایی مانند چین نیز در تلاش برای تبدیل ارز از دلار به یورو هستند و در این شرایط بهتر است ایران نیز ذخایر خود را در قالب سایر ارزهای قوی مثل یورو نگهداری کند.
این کارشناس اقتصادی خاطرنشان می‌کند: از جمله عوامل تعیین کننده در اینکه ایران در شرایط فعلی در رابطه با اینکه با چه پولی مبادلات خود را انجام دهد بستگی به طرفین تجاری‌اش دارد که عمدتا نیز از آسیای شرقی هستند. عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در پایان یادآور شد: این تصمیم پیش از آثار اقتصادی دارای بار و اثرات سیاسی در سطح جهانی است.
تبدیل، اجتناب‌ناپذیر است
محمد‌هادی مهدویان کارشناس پولی و بانکی نیز با تاکید بر این که انتقال از دلار به سایر ارزها و در راس آنها یورو اقدامی لازم و اجتناب‌ناپذیر است، می‌گوید: انتقال از دلار به یورو در مبادلات ارزی بسیار سخت و پیچیده است. مهدویان می‌افزاید: این احتمال وجود دارد که کشورهای اروپایی نیز بر روی یورو حساسیت نشان دهند که در این صورت، قدرت انتخاب کشورمان بسیار کاهش خواهد یافت و در شرایط سختی قرار خواهیم گرفت.
وی با تاکید بر اینکه دولتمردان کشور در تبدیل دلار به یورو باید چنین ریسکی را در نظر داشته باشند، می‌افزاید: انتقال ارز دلار به یورو باعث افزایش قابل توجه هزینه‌های مبادلاتی می شود، زیرا تمام دنیا با دلار فعالیت می کند نه با یورو و برهمین اساس، یورو را در دنیا ارز قابل اطمینان و باثباتی نمی دانند. وی با اشاره به درآمدهای دلاری نفت کشور و این که در این بحث ایران تنها یک بازیگر کوچک است، ادامه می‌دهد: ما به محض دریافت وجه در مقابل فروش نفت، باید آن را به یورو تبدیل کنیم و برای خرید هر کالایی باید یک مبادله دوم نیز صورت گیرد.
بیژن بیدآباد کارشناس پولی-بانکی نیز در این‌باره معتقد است: پیش‌بینی آینده دلار نشان می‌دهد که این ارز دچار ریسک بالایی است لذا اقدام بانک مرکزی ایران برای تغییر سبد ارزی کشور، صحیح بوده و به نفع کشور است. بعلاوه سابقه فعالیت دولت‌های اخیر آمریکا نشان داده که این کشور همواره در تشنجات بین‌المللی نقش داشته، لذا این موضوع، در بی‌ثباتی و پرنوسانی دلار موثر بوده است.
به گزارش فارس، وی می‌افزاید: تبدیل سبد به صرفا یک ارز همانند یورو شیوه قابل قبولی نیست، بلکه باید براساس محاسبات ریسک ارزها، ترکیبی از ارزهای مختلف را در سبد ارزی نگه داریم. در این روند لازم است، ریسک وزنی سبد حداقل و بازدهی بهره‌ای وزنی سبد حداکثر شود.
بیدآباد اضافه می‌کند: گرچه اقدامات آمریکا و طرفین تجاری آن در جهت ایجاد ثبات در نرخ برابری دلار خواهد بود، ولی واقعیت این است که سیاستگذاران اقتصادی، ثبات یک ارز را برای بلند مدت دنبال نمی‌کنند. چراکه از یک سو، هزینه ایجاد ثبات برای یک ارز مانند دلار در مدت طولانی می تواند سنگین باشد و از سوی دیگر، بی‌ثباتی یا ریسک سیاسی، شرایط نااطمینانی در برابری ارزی خاصی را منجر شود.
به عبارت دیگر، کشورهای متحد یا طرف‌های تجاری آمریکا و همچنین صاحبان ذخایر دلاری گرچه برای تثبیت نرخ دلار تلاش خواهند کرد، ولی عملا این کمک نمی تواند برای مدتی طولانی دوام داشته باشد. بیدآباد در خصوص پیش بینی آینده دلار نیز معتقد است: در اینکه دلار قوی و قدرتمند است، شکی نیست؛ ولی شرایط پیش آمده در عرصه بین‌المللی، می‌تواند افزایش ریسک برابری دلار با سایر ارزها را به دنبال داشته باشد.
اقدامی سنجیده
علی یاسری کارشناس پولی در این باره می‌گوید: با توجه به پیش‌بینی‌های مدیران بانک مرکزی و وزارت اقتصادی و دارایی کشور از آینده بازارهای ارزی بین‌المللی و وضعیت سیاسی و اقتصادی ایران، مدیریت ذخایر ارزی در تبدیل دلار به سایر ارزها از جمله یورو، اقدامی سنجیده است.
وی خاطرنشان می‌کند: علاوه بر این، باید توجه داشت که تقریبا تمام دریافت‌های ارزی ایران به دلار است، چرا که بخش عمده‌ای از آن بابت صادرات نفت و گاز به جهان می باشد و صرفا نیز در ازای آن از طرف خریداران (نفت) دلار به ما پرداخت می شود، از این رو همواره از بابت تبدیل دلار به سایر ارزها، در معرض ریسک هستیم.
این کارشناس پولی- بانکی در پایان خاطرنشان می‌کند: با توجه به آینده بازارهای ارزی بین‌المللی و وضعیت سیاسی و اقتصادی ایران، مدیریت ذخایری ارزی در تبدیل دلار به سایر ارزها از جمله یورو، اقدامی سنجیده است و در نهایت به نفع اقتصاد کشور خواهد بود.
