به گزارش همشهری آنلاین، سیدمهدی صباغ، مدیرعامل شرکت توسعه مجتمعهای ایستگاهی متروی تهران: با افزایش بیسابقه تراکم جمعیت در کلانشهرهایی نظیر تهران، مشهد، اصفهان و تبریز و محدودیتهای روزافزون در توسعه افقی شهرها، یکی از کلیدیترین منابع توسعهای که کمتر مورد توجه قرار گرفته، اراضی زیرسطحی شهرها و بهویژه متروهاست. این فضاها، اگرچه در ظاهر تنها محل عبور قطارهای شهری بهحساب میآیند، اما درواقع، گنجینهای پنهان از ظرفیتهای خدماتی، اقتصادی، فرهنگی و پدافندی برای آینده شهرها هستند.
در بسیاری از شهرهای پیشرفته جهان، توسعه زیرسطحی نه یک گزینه جانبی، بلکه بخشی از راهبرد اصلی مدیریت هوشمند فضا و پاسخ به نیازهای پیچیده شهری است. شهرهایی چون مونترال، توکیو، سئول و استکهلم، سالهاست با ایجاد مجموعههای زیرزمینی گسترده، از مراکز تجاری و فرهنگی گرفته تا مسیرهای پیادهرو و خدمات حملونقل بار، بهصورت هوشمندانه از این فضا بهرهبرداری میکنند.
برای نمونه، در سئول بیش از ۲۵۰کیلومتر فضای زیرزمینی تجاری و فرهنگی به مترو متصل است. در مونترال، شبکهای زیرزمینی با بیش از ۳۲کیلومتر مسیر، حدود نیممیلیون مراجعهکننده روزانه را از سطح شهر بینیاز کرده است. در هانوفر آلمان، تونلهای حملونقل زیرزمینی برای بار، باعث کاهش چشمگیر خودروهای دیزلی در سطح شهر و بهبود کیفیت هوا شده است.
این تجارب جهانی نشان میدهد که نگاه به زیرزمین نباید صرفا به مثابه مسیر عبور مترو باشد، بلکه زیرزمین بخش مکمل زندگی شهری است؛ جایی برای فرهنگ، تعامل اجتماعی، تجارت، حملونقل، پدافند غیرعامل و حتی سکونت موقت در شرایط اضطراری.
در ایران، با وجود توسعه قابل توجه شبکه مترو در تهران و چند کلانشهر دیگر، کاربری اراضی زیرسطحی همچنان محدود باقی مانده است. ساخت ایستگاههای مترو معمولا بدون درنظر گرفتن توسعه تجاری، فرهنگی یا خدماتی در لایههای زیرین یا پیرامونی انجام شده و به همین دلیل، بسیاری از این فضاها در ساعات غیرشلوغ بلااستفاده هستند.
تجربه نخست تهران در این حوزه را میتوان پروژه «پلازای زیرزمینی ولیعصر» دانست که بهدرستی تلاش کرد تا کاربریهای فرهنگی، پیادهمداری و اتصال زیرساختهای مترو را در دل زمین تلفیق کند. این پروژه گامی مثبت بود، اما بهتنهایی پاسخگوی حجم نیاز شهر نبود.
استفاده از اراضی زیرسطحی مترو در ایران، حداقل ۴کارکرد حیاتی دارد:
۱. کاهش فشار بر سطح شهر: با توسعه کاربریهایی چون پارکینگهای طبقاتی، مراکز خرید و خدمات رفاهی در زیرزمین، سطح شهر از ترافیک، آلودگی و شلوغی نجات مییابد.
۲. توسعه اقتصادی پایدار: فضاهای تجاری و فرهنگی زیرزمینی میتوانند منابع درآمدی پایداری برای شهرداریها و بخش خصوصی فراهم کنند؛ بهویژه در شرایط رکود اقتصاد شهری.
۳. پدافند غیرعامل و مدیریت بحران: ایستگاههای مترو میتوانند در شرایط اضطراری، به پناهگاههای ایمن برای جمعیت تبدیل شوند؛ موضوعی که در بسیاری از کشورهای توسعهیافته ازجمله ژاپن و روسیه بهطور جدی لحاظ شده است.
۴. توسعه پیادهمداری و زیستپذیری شهری: اتصال ایستگاهها به مسیرهای زیرزمینی پیاده و مراکز خدماتی به کاهش وابستگی بهخودرو کمک میکند و تعامل اجتماعی در فضاهای امنتر را گسترش میدهد.
با اینحال، بهرهبرداری مؤثر از این فضاها نیازمند مقدماتی کلیدی است؛ ازجمله مطالعات دقیق زمینشناسی و ژئوتکنیکی، طراحی معماری متناسب با هویت شهری، تعریف ساختارهای حقوقی برای واگذاری و بهرهبرداری و مهمتر از همه، همکاری چندنهادی میان مترو، شهرداری، بخش خصوصی و وزارتخانههای مرتبط.
در شرایطی که شهرهای ایران با چالشهایی مانند فرونشست زمین، رشد بیرویه شهرنشینی، آلودگی هوا و بحران حملونقل روبهرو هستند، سرمایهگذاری روی توسعه زیرسطحی، دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت اجتنابناپذیر راهبردی برای آینده شهری است.
امروز دیگر وقت آن است که از نگاه یکبعدی به مترو عبور کنیم و به متروی چندلایه، چندمنظوره و زیرزمینی در معنای کامل آن برسیم. زیرزمین شهر، اگر درست دیده شود، میتواند به سطحی از فرصت بدل و جایگزین بسیاری از راهحلهای گرانقیمت و ناکارآمد سطحی شود.
نظر شما