به گزارش همشهری‌آنلاین در این نشست دکتر امیرحسین پورجوادی (عضو هیأت علمی دانشگاه تهران) بهروز مبصری (کارشناس و پژوهشگر در زمینه رجال شناسی تاریخ معاصر موسیقی ایران) مهندس محمدرضا شرایلی (هنرمند و پژوهشگر در زمینه دیسکوگرافی تاریخ معاصر موسیقی) به ایراد دیدگاه‌های خود درباره این سفر پرداختند.[نشست پژوهشی درباره سفر سال 1909 بزرگان موسیقی ایران]
ابتدا مجری برنامه به فعالیت‌های موسسه آوای مهربانی و مدیر‌آن، خانم فندرسکی ، که هدف آن مشارکت در شفاف سازی و مستند سازی تاریخ موسیقی یکصد سال اخیر ایران است اشاره کرد وگفت:«شاخص ترین موضوعی که چارچوب این نشست‌ها را تشکیل داده و بلااستثناء در تمام این برنامه‌ها دنبال می شود« دیسکوگرافی» آثار ضبط شدهء موسیقی ایرانی از ابتدای تاریخ ضبط صفحه در ایران به عنوان تنها فرمت انتشار آثار صوتی از 1284 شمسی تا دههء 1340 و نقش رسانه‌ای آن است. تمامی تلاش تهیه کنندگان برنامه بر این بوده است تا دیسکوگرافی به‌عنوان یک روش و مدخلی برای ورود به دیگر بررسی‌های تاریخی و پژوهش‌های موسیقی شناسی در ایران باب و متداول شود.
در ادامه این گزارش آمده بود:تداوم این نشست‌ها و به موازات آن، بازتولید و انتشار آلبوم‌های پژوهشی از آثار ضبط شده در تاریخ موسیقی ایران بر صفحات قدیمی که همچنان توسط این مؤسسه ادامه دارد، سهم قابل توجهی در مشارکت در روشنگری و شفاف سازی تاریخ موسیقی ایران در یکصدسال اخیر داشته است، به طوری که تأثیر آن را می‌توان در اقبال و رویکرد پژوهشگران، هنرجویان و هنر‌آموزان این عرصه به آثار ضبط شدهء قدیمی به عنوان منابع آموزشی و پژوهشی مشاهده نمود.»
مطلب قابل توجه دیگری که از سوی مجری قرائت شد اشاره به سفرهای تاریخی هنرمندان ایرانی برای ضبط صفحه بود:« در طول نشست‌های گذشته به این جمع بندی رسیدیم که هنرمندان ایرانی در دورهء قاجاری 3 سفر برای ضبط صفحه داشته اند، پیش از آن اولین دورهء ضبط صفحه در ایران صورت گرفت که به سال 1284 شمسی توسط شرکت گرامافون در تهران انجام شد و ما به مناسبت یکصدمین سالگرد در 18 آذر سال 1384 در همین سالن رودکی نشست ویژه ای با حضور آقایان مهندس امیر منصور، دکتر ساسان فاطمی و دکتر امیرحسین پورجوادی برگزار کردیم.
اما اولین سفر در سال 1907 به پاریس رخ داد که با حضور آقاحسینقلی و سیداحمدخان و همراهان و توسط شرکت گلوبوس ریکورد صفحاتی ضبط شد و فیلم « دلشدگان» درواقع الهامی از این سفر بود و بدین خاطر در سال 1384 نشستی به مناسبت یکصدمین سالگرد با عنوان « سفر پاریس» در همین مکان برگزار شد.
دومین سفر هنرمندان ایرانی برای ضبط صفحه در سال 1909 مصادف با 1293 شمسی به لندن صورت گرفت که موضوع پژوهش در این برنامه است. ناگفته نماند که سفر سوم در سال 1914 به تفلیس توسط کمپانی مونارک ریکورد با حضور اقبال آذر، عبدا... دوامی، طاهرزاده، درویش خان ، باقرخان و باقر لبو انجام شد و در نشست‌های مختلفی به آثار آنان پرداخته شد.»
پس از آن بهروز مبصری عضو هیئت مدیره کانون نویسندگان و پژوهشگران خانه موسیقی مطالبی دربارهء سفر این هنرمندان گفت و افزود:« در سال 1909 میلادی مصادف با 1288 شمسی هیأتی 8 نفره به سرپرستی درویش خان به دعوت شرکت گرامافون برای ضبط صفحه عازم سفر می‌شوند. همراهان این سفر عبارت بودند از:درویش خان(تار)37 سال، طاهرزاده(آواز) 36 سال، باقرخان(کمانچه) 36 سال، حسین خان هنگ آفرین(ویلن) 33سال، مشیرهمایون شهردار(پیانو) 27 سال، اکبرخان(فلوت) 30 سال, رضاقلی خان نوروزی (تصنیف خوان و ضربگیر) 32 سال و میرزا اسدا...(تار و سنتور) بالغ بر 50 سال داشتند. »
مخالفت آقا حسنینقلی با آثار ضبط شده
پس از ارائه توضیحاتی دربارهء بیوگرافی این اشخاص، نوبت به دیسکوگرافی آقای شرایلی رسید که با پخش نمونه های صوتی و تصاویر لیبل صفحات و ارائه جداول وستون‌های آماری از روزشمار ضبط صفحات در این سفر همراه بود.
شرایلی در بارهء دیسکوگرافی آثار ضبط شده در این سفر گفت:فرنگی مآبی در موسیقی ایران دو منشا اصلی دارد: موسیقی نظام و محصلین موسیقی در خارج از کشور. آثار ضبط شده در سفر لندن مصداقی از تلاش مستمر جریان فرنگی مأبی در موسیقی عصر قاجار برای منزوی کردن جریان بومی و اصیل موسیقی ایران و سیطره همه جانبه بر اداره موسیقی است. هدفی که پس از سال 1300 شمسی و با آغاز دوره پهلوی به سیاستی رسمی تبدیل شد . بر این اساس است که در این سفر، عرصه بر هنرمندان شاخصی چون درویشخان و اسدالله خان اتابکی تنگ می شود و جوانانی چون حبیب‌الله خان شهردار بازیگردانی این صحنه را به همراه همقطاران خود در نظام و نظمیه (حسین خان هنگ‌آفرین، اکبرخان فلوتی و رضاقلیخان نظمیه که دایی حبیب الله‌خان نیز می باشد) متولی می‌شوند تا آنجا که به عدم ضبط آثار توسط درویشخان در نیمه دوم ایام ضبط منجر می‌گردد.
پس از بازگشت به ایران نیز مخالفت آقا میرزا حسینقلی – به عنوان رییس و سنگربان متعصب موسیقی ایرانی – با محصول و موسیقی ضبط شده در این سفر، به صورت عدم مشارکت همه هنرمندان سفر لندن – به جز اسدالله خان – در ضبط صفحه در سال 1291 شمسی در تهران – که به‌نظر می‌رسد با رایزنی با جناب میرزا، انتخاب عمده هنرمندان صورت گرفته- ظاهر می‌شود تا آنجا که درویش، طاهرزاده و باقرخان در سفر بعدی خود به تفلیس، با همراه کردن اقبال السلطان و عبدالله‌خان دوامی، عملا با آثار ضبط شده در سفر لندن مرزبندی می نمایند.
شرایلی ادامه داد: اسناد و مدارک موجود در آرشیو کمپانی گرامافون ، حاوی اطلاعات ذی قیمتی از آثار ضبط شده فارسی توسط این کمپانی است که سهم عمده ای در ضبط آثار فارسی بویژه در عصر قاجار داشته است. براساس این مدارک در فاصله 12 تا 23 آوریل سال 1909 میلادی، گروهی 8 نفره از هنرمندان ایرانی در پی عقد قراردادی با کمپانی گرامافون اقدام به ضبط آثاری از موسیقی ایرانی می نمایند. گفته شده برنامه سفر هنرمندان ایرانی، مصادف با دهمین سالگرد کمپانی هیزماسترزویس بوده و از آنجا که هیزماسترویس یکی از لیبلها یا برچسبهای تجاری کمپانی گرامافون بوده، که پس از سال 1900 مورد استفاده قرار می‌گیرد، این احتمال وجود دارد که سفر هنرمندان ایرانی مصادف با دهمین سال تأسیس کمپانی گرامافون صورت پذیرفته باشد.
به هرحال تردیدی نیست که غلامحسین خان درویش (تار )، اسدالله خان (تار و سنتور) ، باقرخان (کمانچه )، آقا سید حسین طاهرزاده (خواننده)، رضاقلیخان (ضرب و خواننده )، حسین خان (ویلن) ، اکبرخان (فلوت) و حبیب الله خان (پیانو) در مدت یاد شده در شماره 21 در سیتی رود لندن بالغ بر 223 اثر برای صفحه 25 سانتیمتری و 28 اثر برای صفحه 25 سانتیمتری و 28 اثر برای صفحه های 30 سانتیمتری با صدابرداری آقای ویلیام کنراد گایسبرگ ضبط می نمایند که 218 اثر آن باقی مانده و در کاتالوگ کمپانی گرامافون درج شده است. در این میان بیشترین میزان ضبط آثار به رضاقلیخان (حداقل 100اثر آوازی و 57 تصنیف) و پس از وی 88 اثر به طاهرزاده تعلق دارد که 4 قطعهء آن تصنیف و مابقی آواز است. کمترین سهم به میرزا اسدا...خان با 24 اثر تعلق دارد.
سومین سخنزان امیرحسین پورجوادی محقق موسیقی و مدرس، به تجزیه وتحلیل آثار رضاقلی خان و طاهرزاده پرداخت و گفت:رضاقلیخان (1250-1311شمسی) به هنگام ضبط صفحه حدود 36 سال سن داشت و در این سفر به همراه دائی خود مشیرهمایون شهردار آمده بود.
وی با اشاره به انتشار آلبوم رضا قلی‌خان توسط مؤسسه آوای مهربانی گفت:ما با رپرتوار جدیدی در شیوه های تصنیف خوانی آن زمان مواجه شدیم که تفاوت کلی با سبک تصنیف خوانی عبدا... دوامی داشت. گاهی او را با رضاقلی خان تجریشی اشتباه می گیرند درحالیکه تجریشی قدیمی تر از نوروزی بوده است.
سپس پورجوادی این سؤال را مطرح کرد که رپرتوار یا مطالبی که توسط رضاقلی خان در این صفحات اجرا شده چیست؟ وی در پاسخ به این سؤال گفت: اصولأ 2 نوع موسیقی در آن زمان ارائه می شده؛ یکی موسیقی شهری سبک و دیگری موسیقی کلاسیک تر. در مورد نوع اول، افرادی که این نوع موسیقی را اجرا می‌کردند اغلب نوازندگان تمبک بوده و از شأنیت اجتماعی پائین تری برخوردار بودند. در این سفر طاهرزاده آواز می‌خوانده و رضاقلیخان، تصانیف را اجرا می کرده است .(معمولأ یک روی صفحه آواز طاهرزاده است و بر روی دیگر آن نام رضاقلیخان و تصنیف درج شده است.) اساتید به تصنیف چندان التفاتی نداشتند. روایاتی از طاهرزاده وجود دارد که تصنیف خوانی را مناسب بانوان می‌دانسته.
پورجوادی تأکید کرد تصنیفی از طاهرزاده بر روی صفحات ضبط نشده از منابع رضاقلیخان برای اجرا اطلاعی در دست نیست؛ عمده مطالبی را که در این سفر اجرا کرده(تعدادی که در دسترس است)می توان به شرح زیر دسته بندی نمود:1- تصانیف کار عمل بر روی اشعار حافظ و سعدی که البته کاملأ بداهه نبوده و معمولأ چند الگوی آماده از قبل داشتند و اشعار آن را تغییر می‌دادند. معمولأ چند تا شعر در آستین داشتند که با آن راحت بودند.
2- اجرای چند تصنیف از شیدا
پورجوادی شیوه تصنیف خوانی رضاقلیخان را در مقایسه با آثاری که از دوامی ضبط شده بررسی نمود و گفت:مطالب رضاقلی خان ساده تر است در حالی که ریتم تصانیف دوامی به صورت دوری است. از سوی دیگر شیوه تمبک نوازی رضاقلیخان ساده تر و برش ملودی و نوع ضرب گرفتنش متفاوت است.
وی در ادامه گفت:علیرغم اینکه به خاطر خویشاوندی نزدیک رضا قلی‌خان با مشیرهمایون, آثار زیادی از وی ضبط شد، اما چندان در زمان خودش و پس از آن معروف و شناخته شده نبود.
تعداد صفحات ضبط شده ء رضاقلیخان از طاهرزاده بیشتر است، شاید مهمترین دلیل آن را بتوان سیاست شرکت گرامافون دانست، زیرا فروش صفحه از آواز بیشتر بوده و مخاطبین بیشتری داشته است.
آخرین نکته ای که پورجوادی مطرح کرد صدای قاشقک و مثلث در برخی صفحات این دوره بود. وی نواختن آن را به مشیرهمایون نسبت داد. دلیلش این بود که مشیرهمایون در بسیاری موارد، نوازندگان را به طور ناهماهنگ همراهی می کرده و در جاهائی که پیانو می زده صدای قاشقک و مثلث شنیده نمی شود.
کنسرت پژوهشی با آواز مظفر شفیعی
در بخش دوم کنسرت پژوهشی در آواز ابوعطا با الهام از آثار ضبط شده توسط طاهرزاده و رضاقلیخان نوروزی توسط گروه مهربانی با آواز مظفر شفیعی ، ردیف‌دان و مدرس آواز و از شاگردان شناخته شده استاد شجریان و سرپرستی سلمان سالک با همراهی سنتور احمد رضاخواه ، کمانچه محمدباقر زینالی و ضرب فراز معماریان برگزار شد. در این اجرا قطعات پیش درآمد ابوعطا ساخته درویشخان،ساز و آواز ابوعطا و حجاز،تصنیف حجاز ، مارا به مستی ، به روایت رضاقلیخان نوروزی،سازو آواز خسرو و شیرین،تصنیف الا ساقیا ساخته علی اکبر شیدا، به روایت رضاقلیخان نوروزی و در نهایت،رنگ شهرآشوب در ابوعطا.
به گزارش همشهری آنلاین از جمله نکات جالب توجه این نشست که چهل و هفتمین نشست از این مجموعه است، قرائت قرآن توسط متین رضوانی پور از هنرمندان جوان در عرصه آواز ایرانی و تعزیه و مداحی و مؤلف کتاب «نوحه خوانی در ایران در ردیف دستگاهی ایران و در مایه بیات اصفهان بود که در ابتدای برنامه خوانده شد.
