همشهری آنلاین، فرخنده رفائی: بسیاری از ما سالهای جنگ و پناه بردن به زیرزمین خانهها در زمان بمباران را بهخاطر داریم. این خاطره جمعی مشترک را شاید بتوان نخستین استفاده غیرمعمول و موفق از فضاهای زیرسطحی در تهران دانست. امروز اما فضاهای زیرسطحی پایتخت به سردابهها و زیرزمین خانهها محدود نیست و زیر پوست تهران شبکهای از تونلها، زیرگذرها و سازهها وجود دارد که میتوانند در زمان بحران، مثل همان زیرزمینهای قدیمی، جانپناه مردم باشند؛ به شرط اینکه اصول ایمنی در آنها رعایت شده باشد.
دوشنبه هفته جاری جمعی از صاحبنظران حوزه ایمنی و پدافند غیرعامل کشور به همت موسسه آموزش عالی علمی کاربردی شهرداری تهران دورهم جمع شدند تا در نشستی تحت عنوان «ایمنی، امنیت و پدافند غیرعامل در آینده نظام مدیریت کلانشهری» آخرین دستاوردها در زمینه ایمنتر کردن فضاهای زیرسطحی شهر را ارائه کنند.
این نشست در ادامه سلسله نشستها و دورههای آموزشی «تهران آینده، بهگشت مهارت و مدیریت» برگزار شد. در این گزارش بخشی از اظهارات مهمانان این برنامه را میخوانید.
فضایی برای پاسخگویی به بحرانها
جابر دانش، رئیس مرکز مطالعات و تدوین آییننامههای فنی و مهندسی سازمان پدافند غیرعامل در آغاز این نشست به معرفی فضاهای زیرسطحی و موضوع امنیت این فضاها پرداخت و گفت: فضاهای زیرسطحی، فضاهای عمومی قابل دسترس توسط تمام شهروندان هستند که بستر فعالیت مردم در روز محسوب میشوند.
وی در خصوص الزامات و مشکلات احتمالی فضاهای زیرسطحی افزود: در این فضاهای نیز مانند فضاهای سطحی، نیازهایی مثل تامین آب، برق و مشکلاتی مثل حوادث طبیعی و غیرطبیعی وجود دارد که در ایمنی این فضاها تأثیرگذار است.
دانش درباره آنچه باید در شهر به عنوان فضای امن در بحرانها در اختیار شهروندان قرار گیرد، گفت: در طراحی جامع شهری ما بهدنبال ایجاد فضایی قابل دفاع هستیم که در برابر تمام بحرانها پاسخگو باشد و حدی از ایمنی و امنیت را برای شهروندان فراهم کند.
وی درباره کارکردهای فضاهای زیرسطحی در زمان بحران اظهار کرد: فضاهای زیرسطحی باید بتوانند در زمان بحران اول نقش و کارکرد اصلی خود را حفظ کنند، دوم کارکردهای دوگانه و چندگانه داشته باشند و سوم اینکه در کنار دیگر سامانهها نقش مکمل ایفا کنند؛ بهعنوان مثال به مراکز امداد و نجات یا مراکز بیمارستانی متصل شوند.
ضربهگیر بحرانهای شهری
محمدعلی نکوئی، رئیس مجتمع پدافند غیرعامل دانشگاه صنعتی مالکاشتر با موضوع تابآوری مکانهای زیرزمینی امن در بحران ها به بیان الزامات ایمنی این مکانها پرداخت و گفت: فضاهای زیرسطحی باید مکانی امن را در تهدیدهای روزمینی فراهم کنند و نقش ضربهگیر را در بحرانها داشته باشند.
وی، دیگر ویژگی این فضاها را ظرفیت بالای تطبیق با شرایط مختلف و همچنین ظرفیت بازیابی و بازتوانی عنوان کرد و بااشاره به یک نمونه موفق فضاهای زیرزمینی توضیح داد: نمونه موفق این موضوع اسمارتتونل مالزی است. در این تونل در بخش زیرین همیشه آب جریان دارد، طبقه دوم به رفت و طبقه سوم به برگشت خودروها اختصاص دارد، ولی لحظهای که سیلاب جاری میشود، همهچیز متوقف میشود و این تونل بهطور کامل در اختیار انتقال آب شهری قرار میگیرد.
نکوئی، اضافه کرد: نگرش ما در ادبیات تابآوری فضای شهری زیرزمینی این است که این فضاها علاوه بر بهرهوریهایی که در حالت نرمال دارند در زمان بحران بتوانند بهرهوریهای خاص مثل اسکان یا دسترسی نیز داشته باشند.
اجرای الزامات پدافندی در تونلها و زیرگذرهای تهران
علی نصیری، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران نیز در خصوص چالشها و افقهای پیشروی تحقق شهر ایمن و آماده گفت: ما در شهر تهران با مخاطرات زیادی مواجه هستیم. بر همین اساس برای تمام پروژههای مهم و بزرگ تهران با بررسی اداره کل برنامهو بودجه و سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران پیوست ایمنی و پدافند لحاظ میشود و در غیراین صورت پروژه اجرایی نخواهد شد.
وی ببه مصوبه شورای شهر در خصوص ایمنی فضاهای زیرسطحی اشاره کرد و افزود: اتفاق مهم دیگری که در حال پیگیری است بحث ایمنی فضاهای زیرسطحی است. در این زمینه مصوبه شورای اسلامی شهر تهران را داریم که بر اساس آن کمیته ایمنی فضاهای زیرسطحی و مترو فعال شد و دستورالعمل ضریب ایمنی مترو که سالها مورد اختلاف کارشناسی بین مترو و آتشنشانی بود سرانجام به مصالحه رسید و تصویب شد.
به گفته نصیری، بر اساس این توافق، مساله ایمنی حریق رفع و رجوع شد اما ۹ مخاطره دیگر ازجمله سیل و زلزله همچنان در دستورکار است که امیدواریم طی یکسال آینده مطالعات آن تکمیل شود.
رئیس سازمان پیشگیری و دیریت بحران شهر تهران همچنین گفت: مطالعات پدافندی تهران شامل حذف گاز از شهر تهران، تهیه شناسنامه پدافندی ساختمانهای مهم و الزامات پدافندی در تونلها و زیرگذرها در حال انجام است و امسال بحث پناهگاهها مورد توجه قرار گرفته است؛ اینکه درصورت لزوم آیا میتوان فضاهای مترو را بهعنوان پناهگاه استفاده کرد یا خیر.
نصیری درباره اتصال فضاهای درمانی به فضاهای زیرسطحی نیز تاکید کرد: کار اتصال ۲بیمارستان حضرت امام خمینی و میلاد به مترو با جدیت دنبال میشود و دارای بودجه و ردیف است. همچنین در خطوط ۸تا ۱۱مترو که جدیدالاحداث هستند در همان ابتدای امر، مطالعات پدافندی ازجمله اتصال به بیمارستانها در طرح دیده شده است.
ظرفیت فضاهای زیرسطحی در پدافند غیرعامل
مجتبی عراقیزاده، سرپرست مرکز پژوهش شهرسازی و معماری دفاعی دانشگاه مالک اشتر در این نشست، تجارب بینالمللی در بهرهگیری چندمنظوره از فضاهای زیرسطحی شهری را با رویکرد ارتقای امنیت شهر بررسی کرد.
وی در تعریف پدافند غیرعامل و ارتباط فضاهای زیرسطحی با این تعریف گفت:مجموعه اقدامات غیرمسلحانهای که منجر به افزایش بازدارندگی، کاهش آسیبپذیری، تداوم فعالیتهای ضروری، ارتقای پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در برابر تهدیدات و اقدامات نظامی دشمن شود، پدافند غیرعامل تعریف میشود و تقریبا همه این اهداف با استفاده از فضاهای زیرسطحی شهری یا فضاهای چندمنظوره شهری قابل تحقق است.
عراقیزاده با اشاره به سابقه استفاده از فضاهای زیرسطحی به عنوان جانپناه در دنیا، اظهار داشت: قدیمیترین متروی جهان در شهر لندن است که از زمان افتتاحش تا شروع دوران جنگ جهانی اول کاربری حملونقل داشته ولی وقتی که جنگ جهانی اول شروع شد مردم برای در پناه ماندن به ایستگاههای مترو رفتند و برای نخستینبار مفهوم متروپناهگاه شکل گرفت.
وی، دیگر فضاهای زیرسطحی دارای کارکردهای مشابه را پارکینگهای زیرزمینی و تونلهای شهری عنوان کرد وگفت: این فضاها هم میتوانند در کنار فضاهایی مثل تونل ها و ایستگاههای مترو در زمان حوادث و بحران به ظرفیتی برای پناهگیری تبدیل شوند.
خسارت بندر شهیدرجایی بهدلیل نقص در پدافند بود
فتحالله شمسایی زفرقندی، استاد دانشگاه و مشاور رئیس سازمان پدافند غیرعامل دیگر مهمان این نشست، با اشاره به تجربیات موفق کلانشهرها در حوزه پدافند غیرعامل، اظهار کرد: در دنیا حدود ۱۰کشور هستند که وزارت پدافند غیرعامل دارند.
وی، با اشاره به روسیه، بلاروس، اوکراین و کانادا که در جمع کشورهای دارای وزارت پدافند غیرعامل و حوادث غیرمترقبه هستند، از تجربه بسیار موفق یک کشور آسیایی یاد کرد و افزود: در ژاپن و شهر توکیو اقداماتی انجام شده که شاهکارهای مهندسی دنیا از نظر پدافند هستند.
شمسایی بابیان اینکه مدیران کشور ما باید درد را احساس کنند، اضافه کرد: اگر مدیران ارشد کشور ضرورت موضوع پدافند غیرعامل را درک نکنند و آنچنان که باید و شاید در کشور اعمال نشود، ما با تهدیدات زیادی مواجه میشویم که بعضی از آنها قابل جبران نیست.
وی از حادثه تلخ انفجار بندر شهید رجایی یاد کرد و ادامه داد: در حادثه بندر شهیدرجایی اعلام شد که صدها میلیارد تومان خسارت مادی ایجاد شده و بالغ بر۷۰ نفر جانشان را از دست دادهاند که دلیل آن رعایت نکردن اصول پدافند بود.
شمسایی تاکید کرد: امروز پدافند یک علم و دانش است و در دنیا تدریس میشود و ما هم باید در این زمینه بهروز باشیم.
برای ازدحام جمعیت در تهران باید چارهاندیشی شود
سولماز ارژنگی، پژوهشگر حوزه سوانح و مدیریت ریسک، آرین مهمان این نشست با نگاهی به مدیریت ایمن ازدحام در رویدادهای جمعیتی شهری، گفت: جمعیت، مفهومی است که از همان ابتدا باید حساب آن را از ازدحام جدا کنیم.
وی با بیان تعاریفی از جمعیت و ازدحام، این دو مفهوم را از هم تفکیک کرد و افزود: مفهوم جمعیت تعداد بسیار زیادی از افراد را شامل میشود که با یک هدف مشخص در مکانی حضور دارند و منفعت مشترکی را دنبال میکنند. این در حالت عادی مشکلی ندارد تا زمانی که به ازدحام تبدیل شود. آنچیزی که میتواند جمعیت را از حالت عادی به حالت بحرانی تبدیل کند، بحث تراکم و ازدحام است.
ارژنگی در توضیح ازدحام گفت: تا تراکم ۳نفر بر مترمربع همهچیز نرمال است، اما از این میزان به بعد ریسک افزایش پیدا میکند و از ۵/۵نفر بر مترمربع بههم فشردگی و حالت ازدحام رخ میدهد. در این حالت بند تابآوری پاره میشود و افراد بسیاری ممکن است بر اثر ازدحام بالا فوت کنند که در فاجعه منا این اتفاق افتاد.
وی تاکید کرد: ما هر روز در شهری مثل تهران با بحث خطر و ریسک ازدحام جمعیت مواجه هستیم که حتما باید برای آن چارهاندیشی شود.
نظر شما