به طوری که سالانه به طور متوسط 25 تن در هکتار فرسایش خاک در قزوین صورت می‌گیرد. از این رو سراغ مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان، مهندس میر حامد اختری رفتیم تا چگونگی ماجرا را از زبان ایشان بشنویم.
- چرا فرسایش خاک در استان بیشتر از جهان است؟
از آنجایی که استان قزوین در منطقه گرم و خشک و تا حدی نیمه‌خشک کشور واقع شده است و معمولا این مناطق استعداد بیشتری در گسترش اراضی بیابانی و کاهش ظرفیت گیاهی دارند با فرسایش خاک بیشتری هم روبرو است. این در حالی است که استفاده بی‌رویه و غیراصولی انسان‌ها و همچنین تاثیر عوامل طبیعی به خصوص خشکسالی طولانی مدت هم در این فرسایش خاک بی‌تاثیر نبوده و نیست.
علاوه بر این شرایط، استفاده نادرست از پوشش گیاهی، منابع آب و خاک و تغییرات اقلیمی موجب پایداری ضعیف لایه‌های سطحی خاک، گرایش سیر قهقرایی مراتع، مهاجرت ساکنین به شهر و رهاسازی اراضی شده که البته ناگفته نماند که تضعیف پوشش گیاهی از مهمترین عوامل تشدید فرسایش خاک در قزوین است.
همچنین در 10 سال گذشته 800 مورد لغزش زمین در استان به ثبت رسیده که این موارد در فرسایش خاک مهم بوده است. این لغزش‌ها، رسوبات زیادی را تولید می‌کند که این رسوبات وارد رودخانه‌ها می‌شود و بیشتر این زمین‌لغزه‌ها به دلیل آبیاری غیرمجاز در مناطقی که استعداد حرکت دارد به‌وجود می‌آورد.
- بیشترین فرسایش خاک در استان مربوط به کدام قسمت‌ها است؟
بیشترین فرسایش خاک در استان مربوط به مناطق شمالی و شیبدار است، به طوری که مقدار فرسایش خاک در این مناطق حتی به 30 تن در هکتار هم می‌رسد در صورتی که که متوسط فرسایش خاک در جهان کمتر از 8 تن در هکتار است.
این در حالی است که بر اساس آمار موجود می‌توان گفت بیش از 100 میلیون هکتار از مساحت کشور به دلایل مختلف ناپایدار است و قریب به 75 میلیون هکتار آن در معرض فرسایش آب، 20 میلیون هکتار در معرض فرسایش بادی، و نزدیک به 6 میلیون هکتار به طور عمده در بخش کشاورزی است که دستخوش تخریب‌های شیمیایی و فیزیکی (شور یا قلیایی شدن، باتلاقی، تخلیه مواد غذایی موجود در خاک، فشردگی و تغییر ساختمان خاک) قرار گرفته‌اند.
- به نظر شما عامل اصلی فرسایش چیست؟ و دخالت‌های انسانی چقدر تاثیرگذار بوده است؟
با توجه به آماری که ذکر شد می‌توان دریافت که مهمترین عامل تاثیرگذار بر بیابانزایی و فرسایش، فعالیت‌های غیراصولی کشاورزان، وجود دام مازاد بر ظرفیت مراتع، تغییر کاربری اراضی، بوته‌کنی و استفاده نادرست از تکنولوژی است، این در حالی است که بروز تغییرات اقلیمی ناشی از فعالیت‌های نادرست انسانی موجب افزایش وقوع سیل، زمین‌لغزه‌ها، خشکسالی و آتش‌سوزی نیز می‌شود.
این در حالی است که تولید یک سانتیمتر خاک حاصلخیز، 300 تا 800 سال طول می‌کشد و لازم است مردم درخصوص حفظ منابع طبیعی تلاش بیشتری کنند. استان قزوین به جز حاشیه‌های شمال تا شمال شرق و غرب تا جنوب غربی مابقی همه در ناحیه خشک و نیمه‌خشک واقع شده اند که بیشترین تخریب اراضی هم در همان منطقه در حال رخ دادن است.
جالب اینجاست که شوری آب و خاک و فرسایش در این منطقه آنقدر ملموس است که نه تنها مجامع دانشگاهی و پژوهشی بلکه تمامی مدیران و برنامه‌ریزان استانی توجه خود را به این منطقه جلب کرده اند، اما نباید این نکته را فراموش کنند که شناخت چگونگی تشدید و نیز پیشنهاد راه‌های جلوگیری از این مسئله مستلزم تعریف برنامه‌های هدفمند تحقیقاتی است.
بررسی میدانی جهت تعیین دلایل تغییرات نشانگر آن است که در مناطق بحرانی نامبرده تبدیل اراضی مرتعی به کشاورزی، آبیاری بی رویه اراضی کشاورزی با استحصال آب شور منطقه منجر به کاهش ظرفیت تولید خاک و در نهایت رهاسازی اراضی شده است.
در قسمت جنوب شرقی استان که قسمت عمده آن در شمال شهرستان بوئین‌زهرا در مناطق فتح‌آباد، علی‌آباد و کله‌دره و همچنین در جنوب شهرستان آبیک واقع شده علاوه بر عدم رعایت اصول صحیح کشاورزی، وجود دام بیش از 3 برابر ظرفیت مراتع، بهره‌برداری غیراصولی و نبود مدیریت چرا سبب تغییر وضعیت و گرایش مرتع و در نهایت لخت شدن اراضی مرتعی شده است. این امر موجب مناسب شدن شرایط برای برداشت ذرات سبک و حمل آن به مناطق مجاور می‌شود.
- در صحبت‌هایتان به چرای دام مازاد اشاره کردید، بد نیست کمی بیشتر توضیح دهید.
بر اساس آخرین آمار معاونت امور دام وزارت جهاد کشاورزی، جمعیت دامی کشور حدود 124 میلیون واحد دامی اعلام شده که حدود 83 میلیون واحد دامی آن وابسته به مرتع هستند. این در صورتی است که مراتع موجود کشور تنها می‌تواند خوراک 27 میلیون واحد دامی در مدت 7 ماه یا 6/24 میلیون واحد دامی در مدت یک‌سال را تامین کند.
مطابق این آمار در حال حاضر بیش از 2/2 برابر ظرفیت مجاز از مراتع کشور بهره‌برداری می‌شود و معیشت بیش از 900 هزار خانوار روستایی و عشایری به بهره‌برداری از مراتع وابسته است. این در حالی است که مراتع قزوین ظرفیت چرای 642 هزار و 522 واحد دامی را برای مدت 170 روز دارد و در حال حاضر 272هزار و406 واحد دامی مازاد در مراتع استان چرا می‌کنند و قطعا این موضوع باعث نابودی پوشش گیاهی و افزایش روند فرسایش
خاک می‌شود.
به علاوه تکیه بر منابع طبیعی به‌عنوان تامین‌کننده معیشت در بلند مدت باعث تخریب سرزمین می‌شود همچنین این تفکر که عرصه‌های طبیعی باید معیشت مردم را تامین کند، باعث می‌شود عرصه‌هایی که جزو انفال شده و ما به‌عنوان حافظان آن باید این منابع را به نسل‌های آینده منتقل کنیم، سریعا تخریب شود.
- چه راه حلی برای نجات این مراتع پیشنهاد می‌کنید؟
کاهش تعداد دام، توسعه واحد‌های پرواربندی، تبدیل و اصلاح دیم‌زارهای کم‌بازده و اجرای طرح‌های مکمل آبخیزداری توسط بهره‌برداران مراتع به‌عنوان عوامل موثر در توسعه پایدار مراتع استان پیشنهاد می‌شود.
همچنین مهمترین راه نجات مراتع این استان تغییر شیوه دامداری سنتی به صنعتی و تبدیل چرای دام سبک به دام سنگین است.
