مردی که می‌خواست سلطان باشد

 آهنگسازی که در نیم‌قرن فعالیت هنری برای بیش از 150فیلم، موسیقی متن ساخت و تا آخرین روزهای زندگی، همچنان ملودی‌های گوش‌نواز و البته همسو با زبان تصویر می‌ساخت. شاید بتوان گفت ژار بهترین آثارش را برای دیوید لین ساخته است. او برای کارگردانان شاخص بسیاری موسیقی ساخت ولی تداوم همکاری‌اش با دیوید لین، دستاوردهای فوق‌العاده‌ای را به‌همراه داشت.

عظمتی که در آثاری چون «لارنس عربستان»، «دکتر ژیواگو»، «دختر رایان» و «گذری به هند» به‌چشم می‌خورد، تا حد زیادی حاصل موسیقی‌متن‌های ژار است. ژار حماسه‌های دیوید ‌لین را طعمی دیگر می‌بخشید. در این ‌ زمینه می‌توان به «لارنس عربستان» اشاره کرد که موسیقی عظیم ژار، هم کاملاً همسو با حال‌و‌هوای فیلم است و هم اینکه شناخت درست این آهنگساز را از موسیقی نواحی مختلف نمایان می‌کند. ملودی‌هایی که ژار برای «لارنس عربستان» نوشت و بهره‌گیری‌اش از ارکستر عظیم، به تصاویر دیوید ‌لین جان ویژه‌ای ‌بخشید. آن صحراهای عظیم عربستان و لانگ‌شات‌های زیبای لین از این سرزمین، با ملودی‌های ژار کاملاً همخوانی داشت. درواقع و برخلاف آنچه بعدها برخی درباره‌اش نوشتند، موسیقی ژار بر تصاویر سنگینی نمی‌کرد بلکه کاملاً در خدمت زبان بصری کارگردان بود.

نکته بارز در آثار موریس ژار تنوع چشمگیر آنهاست؛ چیزی که می‌توان آن را در همکاری پربار و پرحاصلش با دیوید ‌لین نیز مشاهده کرد. در فیلم «دکتر ژیواگو» همسو با حال‌و‌هوای عاشقانه اثر، ژار، عاشقانه‌ترین و روح‌نوازترین ملودی‌های موسیقی فیلم را تصنیف کرد؛ نوعی شاعرانگی که به‌ لحاظ رنگ‌آمیزی، در حال‌و‌هوایی کاملا متفاوت از موسیقی حماسی «لارنس عربستان» قرار می‌گرفت؛ چنان‌که هنوز و پس از گذشت بیش از 40سال، ملودی «دکتر ژیواگو» جزو شاخص‌ترین موسیقی‌های عاشقانه سینماست.
راز موفقیت موریس ژار را در کنار استعداد فوق‌العاده‌‌اش در آهنگسازی، باید در شناخت درست او از زبان سینما دانست.

قول رایجی وجود دارد که بهترین موسیقی برای فیلم، موزیکی است که شنیده نشود؛ به این معنا که موسیقی چنان باید در خدمت تصویر باشد که باری اضافه را به همراه نداشته باشد! آثار موریس ژار همواره به غنای تصویری فیلم‌ها یاری می‌رساندند و بسیاری از آنها نیز البته بسیار گوش‌نواز بودند و لاجرم شنیده نیز می‌شدند! تلقی مکانیکی از موسیقی فیلم که موزیک را جزئی از صدای صحنه می‌داند و برای آن هویتی فراتر از این قائل نیست، برداشتی افراطی است که در آن موسیقی باید بار تمام چیزهایی را که تصویر از گفتشان عاجز بوده را بر دوش بکشد!

موسیقی‌متن‌هایی که موریس ژار می‌آفرید، البته در مواردی بر تصویر غلبه می‌کرد و این اغلب زمانی بود که این آهنگساز برجسته برای فیلم‌های ضعیف موسیقی می‌ساخت و طبیعی بود که حاصل کار نابغه‌ای چون او، در فیلم‌هایی کم‌رمق و ضعیف، برجسته به‌نظر برسد. ضمن اینکه او در بسیاری از موارد موفق می‌شد با موسیقی خود روح تازه‌ای به همین فیلم‌های ضعیف بدمد.

موریس ژار، هر‌گاه با کارگردان‌های شاخص کار می‌کرد، حاصل کار قابل اعتنایی از خود به جا می‌گذاشت. در این زمینه همکاری‌اش با هیچکاک در «توپاز» قابل اشاره است. «توپاز» یکی از ضعیف‌‌ترین فیلم‌های هیچکاک به شمار می‌آید که شاید بتوان یکی از معدود نقاط قوت فیلم را موسیقی متن آن دانست. ژار برای فیلم‌های مختلفی موسیقی نوشت؛ از آثار حماسی گرفته تا فیلم‌های کمدی، آثار جنایی و... .

درک درست از حال‌وهوای هر فیلم و توانایی در خلق موسیقی‌ای که یاری‌دهنده تصاویر باشد،به عنوان ویژگی بارز موریس ژار، گرچه بیشتر در آثار پرعظمت چون آثار دیوید لین یا «محمدرسول‌الله» ساخته مصطفی عقاد، برجسته به نظر رسیده ولی ژار برخی از بهترین موسیقی‌هایش را نیز برای فیلم‌های کم‌هزینه و جمع‌وجور کار کرده است.در این زمینه می‌توان از فیلم «اسب کهر را بنگر» ساخته فرد زینه‌مان یاد کرد. موسیقی ژار در این فیلم، کاملا همسو و همراه است با تم رفاقت و تنهایی قهرمانی که روزگارش سر آمده است؛ ضمن اینکه در قسمت‌هایی از فیلم ملودی‌های گوش‌نواز موریس ژار، باری نوستالژیک را به همراه آورده که به تاثیرگذاری بیشتر این ساخته به‌یاد‌ماندنی زمینه‌مان انجامیده است.

پس از اینکه ژار به همکاری مداوم با دیولید لین پرداخت، او برای هر کارگردانی که می‌خواست فیلم پرعظمت بسازد، انتخاب اول بود. نکته جالب توجه اینکه او برای بسیاری از فیلم‌هایی که درباره پیامبران ساخته شد، موسیقی نوشت. در میان این آثار فیلم‌های «عیسای ناصری» و «محمد رسول‌الله» بیشتر در خاطره‌ها مانده‌اند و البته دومی در ایران شهرت بسیاری دارد و خیلی‌ها در اینجا ژار را با موسیقی «محمد رسول‌الله» به یاد می‌آورند. ژار در این فیلم هم از تم‌های عربی استفاده کرد و هم اینکه موفق شد این موسیقی عربی را با تم‌های حماسی خاص خودش به درستی تلفیق کند.

تم اصلی موسیقی «محمد رسول‌الله» که در طول فیلم واریاسیون‌های مختلفی از آن ارائه می‌شود، یکی از زیباترین قطعاتی است که در تاریخ سینما نوشته شده است؛ کاری که در آن؛ هم‌جنسی از مذهب به چشم می‌خورد و هم در کنار معنویت، حال‌وهوایی از حماسه را نیز می‌توان در آن به‌خوبی مشاهده کرد.

فیلم مصطفی عقاد، محمل مناسبی برای موریس ژار فراهم کرد تا بار دیگر نشان دهد برای آثار حماسی بهترین آهنگساز است.

نکته قابل ذکر دیگر در مورد موریس ژار، پرکاری اوست. ساخت بیش از  150موسیقی فیلم در طول نیم قرن، در حالی اهمیت و ارزش مضاعف می‌یابد که به این نکته توجه کنیم که آثار او اغلب با ارکسترهای عظیم و مجلل ضبط می‌شدند. به واقع ساخت موسیقی برای «لارنس عربستان» یا «دکتر ژیواگو»، «دختر رایان»، «محمد رسول‌الله» و... هر یک به‌تنهایی یک عرق‌ریزان روح به شمار می‌رفت و ارائه آثاری با این کیفیت و با این حجم پرکاری، تنها با نبوغ امکان‌پذیر بود.

یکی از ویژگی‌های بارز موریس ژار، همراهی‌اش با تحولات روز بود؛ چنان‌که با وجود استادی‌اش در کار با ارکسترهای عظیم، جزو اولین آهنگسازان فیلم بود که به موسیقی الکترونیک روی آورد و در این زمینه نیز موفق بود.

ژار که 9 نامزدی و 3جایزه اسکار در کارنامه داشت، سال 1962 با ساخت موسیقی متن فیلم «لارنس عربستان» در سطح بین‌المللی به شهرت رسید و این فیلم آغاز همکاری 20 ساله و بسیار موفق او با دیوید لین، فیلمساز بریتانیایی بود. ژار 13 سپتامبر سال 1924 در شهر لیون فرانسه به دنیا آمد و دوران موسیقایی خود را با فراگیری پرکاشن و رهبری ارکستر در کنسرواتوار پاریس آغاز کرد. او سال 1952 با ساخت موسیقی متن فیلم Hotel des Invalides به کارگردانی ژرژ فرانژو وارد دنیای سینما شد.ژار تا اواسط دهه 1960 موسیقی چند فیلم فرانسوی را نوشت تا اینکه هالیوود او را کشف کرد. آهنگساز برنده اسکار، بیش از 150 فیلم در کارنامه داشت و با تعدادی از فیلمسازان مطرح دنیای سینما شامل جان فرانکن‌هایمر، آلفرد هیچکاک، جان هیوستن، لوکینو ویسکونتی، پیتر ویر و فولکر شلوندورف کار کرد.

او 3بار برای فیلم‌های «لارنس عربستان»، «دکتر ژیواگو» (1965) و «گذری به هند» (1984) - هر 3 به کارگردانی دیوید لین - برنده اسکار شد و برای فیلم‌های «یکشنبه‌ها و سیبل» (1962)، «زندگی و روزگار قاضی روی بین» (1972‌)، «محمد رسول‌الله» (1976)، «شاهد» (1985)، «گوریل‌ها در مه»  (1988) و «روح» (1990) نامزد اسکار بود.
ژار بعدها بر موسیقی الکترونیک متمرکز شد و پسرش ژان میشل ژار که از پیشگامان موسیقی الکترونیک است، این راه را با موفقیت ادامه داد. او فوریه پیش در پنجاه‌ونهمین دوره جشنواره فیلم برلین با دریافت جایزه یک عمر دستاورد تقدیر ‌شد.