یادداشت کارشناس | کارکردهای بازار تهران همتراز بافت تاریخی آن است

همشهری آنلاین _ اردشیر آل‌عوض / محقق فرهنگ عامه :  ۳۳شغل ثابت تا سال۱۳۹۵در بازار تهران وجود داشت و طبق آمار همان سال، بیش از ۳۰هزار دکان در راسته‌های آن از جمله تیم، تیمچه، سرا، دوسوق، چهارسوق و بازارچه‌ها فعالیت می‌کرد.

با وجود این، بازار تهران ‌جز برخی قسمت‌ها، خیلی از نظر معماری حائز اهمیت نیست و نمی‌توان به بافت تاریخی آن تکیه کرد؛ چرا که طی سال‌ها و توسعه زندگی شهرنشینی، دچار تغییرات اساسی شده و ساختمان‌های تاریخی زیادی در آن نوساز شده و تغییر پیدا کرده‌اند. به‌عنوان مثال، تیمچه حاجب‌الدوله تغییر کرده یا بازار تهران که ابتدا یک‌طبقه و روباز بوده، اکنون دوطبقه شده است.

سکوهای قدیمی در بازار وجود داشت که برای تردد آسان خریداران و عابران جمع‌آوری شده و با معماری جدید و مدرن بناها، رنگ و رویی تازه به آنها بخشیده شده است. در نقشه‌های اولیه تهران هم که از سوی برزین (۱۷۶سال پیش)، کریش (۱۶۵سال پیش) و عبدالغفار (۹۳سال پیش) تهیه شده، محل قرارگیری حجره‌ها، دالان‌ها، سراها، بازارچه‌ها و انبارها مشخص است، اما در همین نقشه‌ها نمی‌توان اثری از برخی تیمچه‌ها و سراها مثل تیمچه جعفرخان پیدا کرد و همین موضوع نشان می‌دهد که بعدها ساخته شده یا معماری و نوع مصالح آنها تغییر کرده است. حتی برخی مشاغل بازار هم در این سال‌ها نابود شده، رو به زوال است یا از این مجموعه نقل‌مکان کرده‌اند؛ مثل آهنگران و مسگرها که روزگاری فعالیت آنها در بازار تهران پررونق بوده است.

تکیه‌های مهمی هم در بازار وجود داشته و کتیبه‌های ارزشمندی روی سر در سراها، دکان‌ها و مساجد نصب بود که متأسفانه به سرقت رفته و بخشی به خارج از کشور و بخشی به مراکزی همچون رستوران‌ها فروخته شد.

به هر حال، بازار تهران از ۳جهت حائز اهمیت است؛ از نظر کالبدی، اقتصادی و از همه مهم‌تر، نیروی انسانی مثل تاجر و کارگر که در این مجموعه فعالیت می‌کنند. روزگاری هر هفته یک تا ۲اتفاق مهم در آن از نظر تاریخی، فرهنگی و حتی سیاسی افتاده و روزگاری تاجگذاری و تولد پادشاهان در بازار جشن گرفته می‌شد و روزگاری بازاری‌ها با فاصله گرفتن از حکومت و شاه، به پشتیبانی از امام‌ راحل(ره) پرداختند.

در نتیجه، بهتر است به جای بررسی بازار تهران از نظر بافت تاریخی، به کارکردهای دیگر آن توجه کنیم. هر یک از بناهای قدیمی و مشاغل بازار، در دل خود تاریخ شفاهی و داستان‌های جالبی دارند، مثل غذاخوری‌هایی که بررسی نحوه پذیرایی از مشتری‌ها در قدیم، آن‌هم بدون میز و مبل جالب توجه بوده یا فعالیت بازاری‌ها در باراندازها، ارتباط آنها با همدیگر و مشتری‌ها که در مقابل ثبت کالاهای فروشی مقاومت می‌کردند و بده و بستان آنها زبانی و از روی اعتماد بود. حتی جالب است بدانیم که هر کسی به‌سمت مشاغل بازار نمی‌رفت. به‌عنوان مثال، کتابفروشی بین کسانی مرسوم بود که صاحب قلم بودند یا افرادی که به‌عنوان «میرزا کار» در بازار مشغول بودند و ظهرها در مساجد به‌عنوان پیش‌نماز به آنها اقتدا می‌شد.