همشهری آنلاین - مجیدجباری: در چند سال گذشته با گسترش و استمرار استفاده از آب‌های زیرزمینی در کشاورزی از طریق حفر چاه‌های عمیق، پمپاژ آب از اعماق زمین و بی‌توجهی به نگهداری قنات‌ها، این منابع آبی را در معرض نابودی قرار داده است و قنوات پر آب، کم کم به قنوات کم آب و یا خشک تبدیل شده‌اند. در چنین شرایطی زمزمه‌هایی از سوی مسئولان درباره ضرورت احیای قنات‌ها به گوش می‌رسد. اما آیا این کار امکانپذیر است و یا احیای قنات‌ها در شرایط اضطراری این روزها می‌تواند چاره کار باشد؟ اسماعیل کهرم، بوم شناس، کارشناس محیط زیست و مشاور رئیس اسبق سازمان حفاظت محیط زیست کشور در گفت‌وگو با همشهری آنلاین ضمن بررسی دلایل خشکسالی تهران و میزان اثربخشی احیای قنات‌ها از همچنین راهکارهای مدیریت آب در شرایط اضطراری می‌گوید:
چه عواملی در خشکسالی و بی آبی تهران تاثیر گذاشته است؟
بخش عمده‌ای از ایران در ناحیه خشک و نیمه خشک واقع شده و تهران هم به عنوان شهری در این ناحیه، از این مسئله تاثیر گرفته است. در چنین شرایطی، عوامل مختلفی در خشکسالی تهران دخیل بوده است. علاوه بر کاهش بارش‌ها، نبود زهکشی و آبخیزداری مناسب برای هدایت منابع آب به منابع زیرزمینی، حفر چاه‌های عمیق و برداشت از سفره‌های زیر سطحی به مرور زمان تهران را با بحران کم آبی مواجه کرده است.
یکی از راهکارهایی که مسئولان برای نجات از این بحران عنوان می‌کنند، احیای قنات‌هاست. آیا این کار امکانپذیر است؟ جان گرفتن قنوات چقدر می‌تواند به کم آبی شهر کمک کند؟
قنات‌ها به عنوان شاهکار سنتی و کهن مهندسی ایرانیان، سال‌ها آب مورد نیاز کشاورزی و آشامیدنی تهران را تأمین می‌کرد. از زمانی که تهران پایتخت شد و شهر نشینی در پایتخت گسترش یافت، موضوع تأمین آب شرب پایتخت به‌عنوان یک مشکل اساسی مطرح شد. برهمین اساس تنها راه ممکن در آن زمان حفر قنات‌های جدید و افزایش تعداد قنات‌ها بود. گاری‌های آب از همین قنات‌ها در معابر تهران به مردم عرضه می شد و تهرانی‌ها حاضر بودند پول بیشتری برای این آب گوارا پرداخت کنند. تا این که بعدها آب لوله کشی جای آن راگرفت. براین اساس نقش قنات‌ها در تامین آب کشاورزی و آشامیدنی تهران بر کسی پوشیده نیست. اما احیای تعداد بیشماری از قنات‌هایی که یا کور شده‌اند و یا در آستانه خشکی قرار دارند، به عقیده من ساده نیست. احیای قنوات کار زمان بر و پرهزینه‌ای است و در شرایط حاضر، عزم جدی برای این کار نمی بینم.
اگر اراده‌ای برای زنده کردن وساماندهی قنات‌ها باشد، این منابع، چه کمکی به شرایط حاضر تهران می‌کند؟
به هر حال قنوات با توجه به پراکندگی در نواحی و مناطق تهران، می توانست در این روزها بخشی از این کم آبی را دست کم در تامین آب آشامیدنی شهر پوشش دهد. اما اینکه امکان احیای قنات‌هایی که دچار خشکی شده و کور شده‌اند، وجود دارد، باید بگویم بله؛ امکانش هست؛ اما به باور من، این کار بسیار سخت، پرهزینه و زمانبر است. در شرایط کنونی تصور نمی‌کنم عزم جدی در این زمینه وجود داشته باشد. ضمن اینکه این کار علاوه بر زمانبر بودن، هزینه‌های زیادی را می‌طلبد. بنابراین معتقدم دستگاه‌های اجرایی مرتبط باید پیش از این کار، راه‌های دیگری را برای جبران کم آبی در نظر بگیرند. اما آب مورد نیاز تهران که فقط آشامیدنی نیست. بخش‌های کشاورزی، صنایع و ... به حجم بالایی از منابع آبی نیاز دارد که چندین برابر آب آشامیدنی است، به هر حال قنات‌ها می‌توانند در حل بخشی از بحران کم آبی موثر باشند.
برای ساماندهی و احیای قنوات باید، عوامل کور شدن و خشکی این منابع زیرزمینی را بدانیم. چه عواملی موجب خشکی قنات‌ها شده اند؟
قنات‌های شهر به عنوان یادگار گذشتگان نیازمند رسیدگی هستند. در گذشته برای پاکسازی مسیر قنات‌ها، چاهخوها داخل قنات می‌رفتند و مسیر آب را به طور شبانه روز پاکسازی و قسمت‌هایی که ریزش کرده بود را ترمیم می‌کردند. این چاهخوها به ویژه در مناطق یزد و کرمان این کار را مرتب انجام می‌دادند اما متاسفانه در سال‌های اخیر، بی توجهی‌ها باعث از بین رفتن بسیاری از این منابع آبی شده و قنات ها را کور کرده است. دلیل نشست زمین و فروریختن ساختمان‌ها در برخی نقاط تهران هم به دلیل خالی شدن قنات‌ها و ریختن پساب و فاضلاب داخل قنات ها بوده است.
تولید هر ورق کاغذ آچهار، ۲۴ لیتر و تولید هر کیلو فولاد حدود ۳۰ هزار لیتر آب مصرف می کندبه جای حفرچاه فاضلاب و چاه های جذبی برای هرزآب‌ها در عمق زمین، گاهی دیده می‌شود که فاضلاب‌ها در برخی مناطق در عمق ۳ متری زمین حفر شده‌اند و همین موضوع موجب ریزش پساب‌های خانگی به داخل قنات‌ها شده و این منابع آبی را آلوده کرده است. ضمن اینکه در حالی که تهران از بی آبی رنج می‌برد؛ برخی صنایع پرآب هم با برداشت آب از منابع زیر زمینی بخش عمده‌ای از شرایط امروز را رقم زده‌اند. بر اساس بررسی‌ها، تولید هر ورق کاغذ آ چهار ۲۴ لیتر آب و یا تولید هر کیلو فولاد حدود ۳۰ هزار لیتر آب مصرف می‌کند، بنابراین سازمان آبفا باید ضمن جریمه‌های سنگین برای مصرف بی رویه آب چه در صنایع و چه مصارف خانگی، هزینه‌های مصرف آب را به صورت پلکانی افزایش دهند. به نظر من در کوتاه مدت این راهکار می تواد بخشی از اسراف در این زمنه را کاهش دهد.
تصاویر | روایتی از کار در ۱۰۰ متر زیر زمین ! | ماموریت ؛ نجات قنات | قزل آلای یک کیلویی از دل تهران گرفتم
به غیر از احیای قنات‌ها، چه راهکار هایی برای برون رفت از بحران کم آبی در تهران وجود دارد؟
چندی پیش حزب سبز آلمان اعلام کرد که هر آلمانی در بیشترین میزان، روزانه کمتر از ۲۵۰ لیتر آب مصرف می‌کند. این در حالی است که میانگین مصرف آب در تهران بیش از ۳۲۰ لیتر در روز است. کشورهای آلمان، انگلستان و فرانسه به عنوان پرآب ترین کشورهای اروپا به طور متوسط ۸، تا ۹ ماه در سال بارندگی دارند اما صرفه جویی در مصرف آب در این کشورها نهادینه شده است. ما در این کشورها به دلیل در نظر گرفتن جرایم سنگین، هرگز نمی‌بینیم که مردم از آب لوله کشی برای آبیاری درختان باغچه خود استفاده کنند یا ماشین هایشان را با آب لوله کشی بشویند. حالا الگوی مصرف در این کشورها را با کشوری خشک و نیمه خشک مثل ایران مقایسه کنید؛ کشوری که یک سوم معدل جهان هم آب دریافت نمی‌کند؛ به طور متوسط بیش از ۷۰ لیتر در روز بیش از متوسط آلمان، مصرف آب دارد.
آیا تونل‌های مترو هم در خشک شدن قنات های شهر نقش داشته‌است؟
قطعا. اینکه در سال‌های گذشته تونل‌هایی را در عمق های مختلف شهر حفر کرده اند بدون لحاظ اینکه بررسی شود که قناتی در مسیر بوده یا نه، یکی از دلایل کورشدن قنوات تهران است. البته بررسی‌های درست و دقیقی در این زمینه وجود ندارد. فارغ از اینکه مترو یا حفر چاه‌های عمیق چه تاثیری بر قنات‌ها داشته‌اند، همانطور که پیش‌تر هم گفتم رسیدگی نکردن به قنات‌ها یکی از مهمترین دلایل خشک شدن این منابع زیرزمینی بوده است. مسیر قنات باید پاک نگه داشته شود. ریزش سنگ و خاک از بالا دست می‌تواند راه قنات را ببندد. به همین خاطر در قدیم، چاهخوها شب و روز باید خاک و نخاله‌ها را توسط چاه هایی که برای همین کار در مسیر قنات حفر شده بودند را تمیز می کردند.
در نهایت چه راهکار اساسی برای پشت سرگذاشتن بحران کم آبی به ویژه در تهران وجود دارد؟
جهان سالانه ۸۴۰ میلیمتر در سال و ایران به طور میانگین کمتر از ۲۴۰ میلیمتر در سال آب دریافت می‌کنند که یک سوم میانگین جهانی است. با این وجود، در تهران برخی شهروندان بعضا استخرهای خود را هم با آب لوله کشی پر می‌کنند و در صورت اعتراض هم می‌گویند «هزینه‌اش را می دهم». بنابراین علاوه بر راهکارهایی که بالاتر عنوان کردم، به عقیده من بهترین و تنها راهکار پشت سرگذاشتن بحران آب، مصرف کم است.
نظر شما