براساس آخرین گزارش‌های مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، در کشور ما از آغاز فروردین سال 1387 تاکنون 108 مورد ابتلا به این بیماری وجود داشته که از این تعداد تنها 16 مورد منجر به مرگ شده است.
دکتر محمدمهدی گویا، رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر این وزارتخانه می‌گوید: در دنیا مرگ و میر ناشی از این بیماری بین 30 تا 50 درصد است اما در ایران به دلیل به کارگیری یک روش جدید درمان که درمان با داروی «ریباویرین» است، مرگ و میر ناشی از تب کریمه کنگو به کمتر از 15 درصد رسانده شده و این آمار هم عمدتاً مربوط به کسانی است که بیماری‌شان دیر تشخیص داده شده است یا به‌موقع برای درمان مراجعه نکرده‌اند.
امروزه در دنیا برای بررسی شاخص‌های بهداشتی و سلامت جوامع، به دو دسته از بیماری‌ها با عناوین «نوپدید» و «بازپدید» اشاره می‌شود.
برنامه مراقبت و کنترل این بیماری‌ها در صحنه مراقبت بیماری‌های واگیر، از تعیین‌کننده‌های جایگاه شاخص‌های بهداشتی کشورهاست. بیماری تب خونریزی دهنده کریمه - کنگو (CCHF) یک بیماری ویروسی تب‌دار حاد و خونریزی دهنده و از گروه بیماری‌های مشترک بین انسان و حیوان است. اگرچه این بیماری مخصوص حیوانات است ولی موارد تک‌گیر و طغیان‌های محدود ناگهانی این بیماری در انسان نیز مشاهده می‌شود.
اولین بار در جهان در سال‌های 1944 و 1945 بیش از 200 نفر در منطقه کریمه واقع در اوکراین شوروی به صورت حاد مبتلا به این بیماری شدند. بعدها در سال 1956 عامل این بیماری با علائم مشابه در کنگو واقع در قاره آفریقا شناسایی شد. به همین دلیل نام این بیماری ترکیبی از هر دو محل کریمه و کنگو انتخاب شده است. نام دیگر این بیماری تب خونریزی دهنده آسیای مرکزی است.
در حال حاضر در بیشتر کشورها به‌ویژه در کشورهای همسایه ایران ویروس این بیماری یا آنتی‌بادی مربوط به آن جدا شده است. از جمله در کشور عراق، پاکستان، ترکیه، افغانستان، دبی، کشورهای عربی، قزاقستان و ازبکستان، گزارش‌هایی در این مورد وجود دارد.در سال‌های اخیر همه‌گیری‌های متعدد محدودی از دو کشور پاکستان و افغانستان گزارش می‌شود که نشانگر آلودگی بیشتر دامی و انسانی در این مناطق است.
در کشور ما برای اولین بار در خراسان طی مطالعه‌ای روی کنه‌‌های جداشده از دام‌ها در سال 1978، مشخص شد که این کنه‌ها آلوده به ویروس عامل تب کریمه - کنگو هستند. منشأ آن آلودگی در آن زمان ورود دام‌های آلوده از مناطق مرزی شرق کشور اعلام شد.
عامل بیماری تب خونریزی‌دهنده کریمه - کنگو ، یکی از ویروس‌های منتقله توسط بندپایان است. این ویروس نسبت به حرارت، محیط اسیدی و همچنین کلر حساس است و به‌راحتی از بین می‌رود. صابون و مایعات یا مواد شست‌وشودهنده با اینکه ویروس را از بین نمی‌برند، اما تا حدی ویروس را غیرفعال می‌کنند.
تب کریمه - کنگو از3 طریق منتقل می‌شود:
1 – انتقال از طریق گزش کنه : این راه یکی از راه‌های مهم ابتلا به بیماری به حساب می‌آید. انتقال از طریق تخم کنه آلوده، موجب دوام و بقای ویروس درجاندار می‌شود؛ یعنی کنه آلوده به دنیا آمده و می‌تواند آلودگی را به مهره‌داران بزرگ مانند دام‌ها منتقل کند. کنه‌ها از طریق گزیدن حیوانات مختلف ازجمله گاو، گوسفند، بز، پرندگان و به‌خصوص شترمرغ و جوندگان آنها را مبتلا می‌سازند.غیر از کنه اغلب حشرات نیز با تغذیه از خون دام‌های مبتلا می‌توانند بیماری را به سایر حیوانات و یا انسان انتقال دهند. بیماری در حیوانات اهلی، علائم چندان واضحی ندارد و با یک بیماری تب‌دار چندروزه تمام می‌شود و در شکل شدید ممکن است موجب سقط در گاو شود.
2 – تماس با خون، ترشحات و بافت آلوده دامی: انسان در تماس مستقیم با خون و ترشحات یا بافت‌های آلوده دام، آلوده می‌شود. به‌ویژه افرادی که در صنعت دام نقش دارند ازجمله دامپزشکان، دامپروران و کارکنان کشتارگاه در معرض این آلودگی هستند. البته چند ساعت پس از ذبح، ویروس این بیماری از بین می‌رود. در کشور ما شایع‌ترین راه انتقال، ذبح دام‌های آلوده و تماس با لاشه دام، خون و احشای تازه آن پس از ذبح بوده است.
3 – انتقال انسان به انسان: تماس با خون یا بافت یا ترشحات بیماران به‌ویژه در مرحله خونریزی یا انجام اقدامی که منجر به تماس انسان با خون آلوده شود، باعث انتقال بیماری می‌شود. تماس با افراد بیمار و یا وسایل آلوده آنها، به‌ویژه در زمان بستری بیماران در بیمارستان‌ها، می‌تواند امکان ابتلا را ایجاد کند.
ابتلا به بیماری تب خونریزی‌دهنده کریمه - کنگو دارای 4 مرحله است:
1 – مرحله کمون: پس از گزش کنه، یک تا 3 روز و حداکثر 9 روز دوره کمون است و در صورت تماس با بافت یا خون آلوده حداکثر زمان 13 روز است.
2 – دوره مقدماتی: در این دوره به صورت ناگهانی علائم شروع می‌شود. سردرد شدید، تب، لرز، درد عضلانی خصوصا در ناحیه پشت و پاها، گیجی، درد و سفتی گردن، درد و قرمزی چشم، ترس از نور، حالت تهوع، اسهال و درد شکمی علائم اولیه این دوره است. تب معمولا 3 تا 16 روز طول می‌کشد. تورم و قرمزی صورت، گردن، قفسه سینه، پرخونی خفیف حلق و ناحیه کام از علائم این بیماری است و عدم تعادل و حالت گیجی یا تهاجمی پس از چند روز ممکن است رخ دهد و سپس بی‌قراری و خواب‌آلودگی و افسردگی و سستی اتفاق می‌افتد. تغییرات قلبی - عروقی شامل کاهش جریان خون و کاهش فشار خون هم در بیماران دیده می‌شود.
3 – مرحله خونریزی دهنده : این مرحله 3 تا 5 روز پس از شروع بیماری آغاز شده و 4 روز طول می‌کشد. خونریزی در مخاط‌ها و لکه‌های خونریزی در زیر پوست مشاهده می‌شود که به‌همراه خون‌دماغ، استفراغ و مدفوع خونی و خونریزی رحمی است. مرگ ممکن است در اثر تداوم اسهال و درنتیجه از دست رفتن مایعات و حجم داخل عروقی خون، خونریزی مغزی یا ادم ریوی و نارسایی ریوی اتفاق بیفتد.
4 – مرحله نقاهت: بهبود بیماران با کم‌رنگ شدن ضایعات پوستی آغاز می‌شود. اغلب بیماران از هفته سوم به بعد با طبیعی شدن شاخص‌های خونی، بهبود می‌یابند، ولی دوره نقاهت ممکن است تا ماه‌ها به‌طول بینجامد که ممکن است عوارضی مانند مننژیت، رعشه و غش، کما و سقط جنین، ریزش مو، تورم مفاصل و اعصاب، زردی در اثر تورم کبد، اختلال در بینایی و شنوایی را به همراه داشته باشد.
اساسی‌ترین استراتژی در برابر این بیماری، آگاه کردن مردم نسبت به آن و راه‌های انتقالش است.
بهترین راه پیشگیری محافظت در برابر گزش کنه است. به‌ویژه افرادی که در صنعت دام نقش دارند باید اقداماتی برای محافظت خود انجام دهند. آنها حتما باید از پیراهن آستین‌بلند، شلوار بلند، چکمه و دستکش استفاده کنند.
ذبح دام‌ها باید حتما در کشتارگاه‌ها انجام شود. توصیه شده دام‌ها را زمانی به کشتارگاه بفرستند که حداقل 14 روز قبل با کنه تماس نداشته و هیچگونه تب و علائمی دال بر این بیماری نداشته باشند. باید دام‌های پرواری را مرتب تحت نظر داشت و طی دوره پرواری چندین نوبت سم‌پاشی یا از حمام ضد کنه استفاده کرد. کسانی که با دام کار می‌کنند مانند کارکنان کشتارگاه، دامپروران و دامپزشکان باید به‌وسیله پوشیدن دستکش و سایر لباس‌های محافظت‌کننده مثل کلاه، عینک، ماسک، روپوش، پیش‌بند پلاستیکی و چکمه خود را تجهیز کنند و هر روز لباس و وسایل را ضدعفونی کنند.
وقتی بیمار مبتلا در بیمارستان بستری شود، خطر انتقال عفوت در داخل بیمارستان وجود دارد، بنابراین باید اقدامات لازم برای جلوگیری از آلودگی به‌ویژه ایزوله کردن و قرنطینه شخص بیمار، ضدعفونی وسایل، پوشیدن دستکش ضخیم یا دولا، کلاه، عینک، گان، پیش‌بند پلاستیکی، چکمه یا روکفشی، انجام شود. توصیه اکید می‌شود که همه افرادی که به اتاق بیمار رفت و آمد دارند، مانند پرستار، پزشک، خدمتکاران و ملاقات‌کنندگان همه نکات ایمنی و بهداشتی را به‌دقت رعایت کنند.شایان ذکر است که براساس نظر متخصصان، این بیماری به‌ندرت با خوردن گوشت حیوانات منتقل می‌شود، مگر اینکه گوشت حیوان آلوده، خوب پخته نشده باشد.
سخن آخر اینکه در کنترل بیماری تب خونریزی‌دهنده کریمه - کنگو علاوه بر اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی جامعه درمورد نحوه انتقال این بیماری و روش‌های پیشگیری آن، هماهنگی سازمان‌های مرتبط به‌ویژه همکاری تنگاتنگ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان دامپزشکی نقش اساسی دارد.
* کارشناس ارشد وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
