به گزارش همشهری آنلاین، اگر چه سوال‌ها در این رابطه کم نیست اما مهم‌تر راه رسیدن به پاسخ است. طبیعتا بررسی و تحقیق در این رابطه بی‌شک باید از نهادهای دولتی ذی‌ربط صورت می‌گرفت، اما واقعیت امر این بود که مسیر جست‌وجوی ما هر روز که می‌گذشت از مسیر مراکز فرهنگی رسمی بیشتر فاصله می‌گرفت و به سمت بخش خصوصی و غیر انتفاعی می‌رفت. در این گیر و دار بود که با موسسسه‌ای غیر انتفاعی به نام «انجمن هنرمندان خود آموخته ایران» ایران مواجه شدیم که از زمان تشکیل آن بدون چشمداشت مادی و اقتصادی و با حمایت‌های برخی نهادهای رسمی و دولتی کشور از همه هنرمندان خود آموخته حمایت و در مسیر شناسایی هنرمندان ناشناخته تلاش می‌کند.
نخستین هنرمند خود آموخته‌ای که معروف شد
از اولین هنرمندهای خود آموخته که در کشور شناخته شده زنده‌یاد مکرمه قنبری اهل روستای ریکنده بابل در استان مازندران بوده، بانویی که به دلیل تنهایی‌های که داشته به کشیدن نقاشی بر در و دیوار خانه و بعدها به نقاشی روی بوم روی آورده بود. نقاش خود آموخته‌ای که آثارش موجب شده بود تا با شناسایی استعدادش بخشی از آنها در گالری سیحون به نمایش درآید و در نهایت سر از آنسوی مرزها در آورد. بعد از معرفی مکرمه کم کم هنرمندان دیگری شناسایی و معرفی شده بودند که ننه حسن از جمله آنها بود.
- تصاویر | نقاشی‌هایی زیبا از نقاشان بزرگ با موضوع قهوه | هنرمندان معروفی که عاشق این نوشیدنی بودند
- عکس | کشف یک نقاشی عجیب از ونگوگ که پشت تابلوی دیگری پنهان بود | پرده‌برداری اشعه ایکس از یک نقاشی ۱۳۵ ساله
نجات هنر و هر اثر هنری نجات انسان است
«علی عزتی» آرشیتکت و پژوهشگر هنر از نخستین کسانی بود که در شناسایی هنرمندان خود آموخته قدم پیش گذاشت و در این راه بیش با هزینه شخصی و بدون چشمداشت اقتصادی به شناسایی بیش از ۵۰ هنرمند خود آموخته و ایجاد نمایشگاه‌های مختلف به اعتلای این نوع هنر تلاش کرد. این مهندس معمار در ادامه فعالیت‌هایش اقدام بر تشکیل انجمن هنرمندان خود آموخته کرد که همین انجمن موجب شد تا بسیاری از این دست هنرمندان شناخته و آثارشان معرفی شود.
عزتی در گفت و گو با خبر نگار همشهری اظهار کرد: هر انسانی ذات و احساس هنرمندانه دارد و دائما برای بروز احساساتش تلاش می‌کند، اما در این میان برخی به استعداد خود شناخت پیدا می‌کنند و در مسیری مطالعه می‌کنند و روح خود را پرورش می‌دهند که به عنوان هنرمن شناخته می شوند. برخی هم بدون شناخت به جنبه‌های تحقیقی و بدون مطالعه به احساسات هنرمندانه خود شناخت پیدا می‌کنند و بدون دیدن آموز به خلق اثر اقدام می‌کنند که هنرمندان خود آموخته از این دست هستند.
این فعال فرهنگی افزود: از آنجا که نجات هنر و هر اثری به نوعی نجات جامعه و انسان است، تصمیم گرفتم که در این مسیر با همه توانم اعم از روحی و مالی قدم پیش بگذارم که خوشبختانه به نتایج بسیار خوبی در این رابطه دست‌یافته‌ایم و همین مساله باعث شد تا انجمن هنرمندان خود آموخته کشور را تشکیل دهیم و بیش از ۵۰ هنرمند خود آموخته را شناسایی و به کشور و حتی دنیا معرفی کنیم.
برگزاری نمایشگاه و جشنواره
موسس انجمن هنرمندان خودآموخته گفت: وقتی دیدیم که هنرمندان خودآموخته آنچنان که باید شناخته و آثارشان دید نشده و چه بسا ممکن است خود و آثارشان فراموش شود، همه سعی‌مان کردیم تا این اتفاق بیفتد. از آنجا که اغلب این هنرمندان بالای ۶۰ سال سن دارند و بی‌سواد هستند و بدون واسطه امکان معرفی آنها وجود ندارد در یک برنامه‌ریزی مطالعه شده و صرف هزینه‌های شخصی بدون هیچ چشمداشتی این انجمن را تشکیل دادیم که تاکنون ۶ جشنواره و ۴۰ نمایشگاه از آثار این هنرمندان برگزار کردیم .
تهیه و تدوین کتاب
عزتی همچنین از تالیف و کتابی در خصوص معرفی هنرمندان خود آموخته و آثارشان اشاره کرد و افزود: این کتاب در تالیف شده و در حال ویرستاری است. همچنین قرار است به پنج زبان انگلیسی، فرانسه، آلمانی، عربی و اسپانیایی نیز ترجمه و به صورت جلد واحد منتشر شود. همچنین کاتالوگی در زمینه معرفی این آثار و هنرمندان تالیف و منتشر شده و مانیفست این ژانر هم تالیف و شده و در حال ترجمه به این زبان‌هاست.
او افزود: این انجمن با دستاوردهای پیشینیان خود شکل گرفت. درویش‌خان اسفندیار که باغ سنگی را ساخت، مش‌اسماعیل که سرایدار دانشگاه هنر بود، مکرمه قنبری که نقاشی‌های او از روستا برآمد و دیگر فعالان این ژانر هنرمندان خودآموخته‌ای هستند که برای بسیاری از علاقه‌مندان شناخته شده هستند. ما از ابتدای شکل‌گیری انجمن آثار تعدادی از هنرمندان را معرفی کرده و آثارشان را به نمایش گذاشتیم و پس از آن با اعلام فراخوان، افرادی را که به این شکل فعالیت داشتند، جذب کردیم.
او با اشاره به منشور انجمن هنرمندان خودآموخته گفت: شناسایی گوهر خلاقانه انسان، معرفی این گوهر خلاقانه و حفاظت از این گوهر برای آیندگان، ۳ محور فعالیت ماست و تمام تلاش خود را کردیم که بر پایه این منشور به معرفی و حمایت از هنرمندان بپردازیم.
عزتی افزود: این هنرمندان نیاز به حمایت مادی و معنوی دارند زیرا اغلب از نظر مالی در مضیقه هستند. آنها در شهرستان‌های مختلف با متریالی که در دسترس خود دارند کار می‌کنند و با ساخت مجسمه با خمیر نان و پارچه‌های مندرس، یا نقاشی روی هرچه در دسترس آنها باشد، اعجاز می‌آفرینند.
موسس انجمن هنرمندان خودآموخته افزود: من معمار هستم اما زمانی که پتانسیل‌های ناشناخته هنرمندان خودآموخته را شناختم و متوجه شدم که چقدر از آنها غفلت شده است، ضرورت اعتلابخشی به این موضوع را حس کردم. پس از آن زندگی خود را وقف اعتلابخشی به این جریان کردم اما کاری که انجام می‌دهم نیاز به این دارد که متولیان فرهنگ و هنر با ما همراه باشند تا بتوانیم از این هنرمندان حمایت کنیم.
برپایی ششمین جشنواره در مجموعه نیاوران
این فعال فرهنگی درباره آخرین جشنواره ای که تقریبا به تازگی در این رابطه برپا شد نیز گفت: ششمین جشنواره سراسری هنرمندان خودآموخته ایران با عنوان «سر سویدا»، ۲۷ خرداد ۱۴۰۱ با حضور هنرمندان در مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران افتتاح شد و تا ۳ تیر ادامه داشت.
وی افزود: در این جشنواره ۵۰ هنرمند از سراسر کشور با نمایش آثاری همچون نقاشی، آثار حجمی و عروسک را ارائه داده بودند.
جشنواره عروسک‌ها در راه است
عزتی همچنین از برپایی جشنواره عروسک‌های بومی در ایران خبر داد و گفت: فراخوان این جشنواره که تحت عنوان خواهر خواندگی و عروسک‌های اقوام است ارائه شده و قرار است هنرمندانی که در زمینه تولید عروسک‌های بومی فعالیت دارند در این رویداد فرهنگی شرکت کنند.
وی ادامه داد: در این رویداد هنرمندان در مرکز استانی با برپایی نمایشگاه عروسک‌ها آثار آن استان را در این رابطه در معرض دید علاقه مندان خواهند گذاشت. سپس این عروسک‌ها با هنرمندان آن به صورت کاروان به وسیله قطار به مرکز استانی دیگر خواهند رفت و همین رویه برای استان‌های دیگر صورت خواهد گرفت که در این رابطه استان‌های تهران، قزوین، ایلام و اردبیل در بخش اول مد نظر هستند.
حمایت از هنرمندان
عزتی درباره حمایت‌ها گفت: حمایت‌ها به دو صورت است . از آنجا که هزینه برپایی نمایشگاه بالاست با تعامل و ارتباطی که سازمان‌های فرهنگی دولتی داریم فضاهایی به صورت رایگان در اختیار ما قرار می‌گیرد که نمونه بارزش فرهنگسرای نیاوران است، اما دیگر هزینه‌ها برعهده خودمان و انجمن است.
وی افزود: از سوی دیگر ما با برپایی نمایشگاه‌ها و برای حمایت از هنرمندان زمینه فروش آثار را نیز فراهم می‌کنیم که در این رابطه از صفر تا ۱۰۰ در آمد حاصله از فروش آثار تحویل خود هنرمندان می شود و هیچ بهره‌ای از آن نصیب انجمن و یا اشخاص دیگر نمی‌شود.
عزتی هنچنین گفت: هر هزینه‌ای که تا کنون در این رابطه صورت گرفته از منابع شخصی بوده و هیچگونه برگشتی نداشته است.
معرفی چند تن از هنرمندان خود آموخته سرشناس
مکرمه قنبری:
بانو مکرمه قنبری در سال ۱۳۰۷شمسی در روستای دریکنده بابل در استان مازندران به دنیا آمد. او تا ۶۷ سالگی نقاشی نمی‌کرد. مکرمه قنبری وقتی ۱۵ سال داشت او را به کدخدای ده دادند. پس از فوت شوهر سرپرستی ۹ فرزند را برعهده گرفت و تا چند سال با خیاطی، قابلگی و آرایشگری و حتی مداحی روزگار می گذراند.
قصه نقاش شدن مکرمه بسیار جالب است. مکرمه تنها زندگی می کرد و با نگهداری از یک گاو سر خود را گرم می‌کرد. پس از چندی بانو مکرمه قنبری بیمار شد و فرزندانش که نگران سلامتی مادر بودند بدون اطلاع آن را فروختند. پس از آن زمان مکرمه قنبری بسیار غمگین شد و برای غلبه بر احساساتش به نقاشی پناه برد. او که حتی قادر به خواندن و نوشتن نبود، بدون هیچ گونه آموزش رسمی دست به نقاشی زد.
مکرمه قنبری در خاطراتش چنین گفته بود: «به یاد دارم روزی از روی استیصال گاومان را فروختم. از ناراحتی گوشه ای نشسته بودم و فکر می‌کردم. چشمم به تکه سنگی افتاد به نظرم به شکل سر یک غاز آمد. آن را برداشتم و با رنگهای گیاهی رنگ کردم. درست مانند سر یک غاز بود. موقع ظهر آن را در یک ظرف سر بسته سر سفره گذاشتم. بچه‌ها وقتی در ظرف را برداشتند خیلی خندیدند. مدت‌ها گذشت پسرم در نگارخانه بابل نزد آقای نصراللهی نقاشی یاد می گرفت. سر غاز را به ایشان نشان دادم. آقای نصراللهی به استعدادم پی برد و قلم و کاغذ و رنگ برایم تهیه کرد و من نقاشی را شروع کردم. می خواستم شعر بگویم ولی سواد نداشتم و نقاشی کردم.»
مکرمه قنبری اولین کارش را که نقاشی از یک گاو بود، با گل و خاک روی سنگ نقاشی کرد. سپس تمام دیوارهای خانه، درها، کدوهای حلوایی و هر آنچه را می توانست به عنوان بوم نقاشی عمل کند، انباشته از طرح و رنگ کرد تا اینکه یکی از پسرانش در یکی از سفرهای ماهانه برای ملاقات مادر، از تهران برایش رنگ و کاغذ خرید.
اکنون تمام خانه اش مملو از نقاشی‌هایی است که هر کدام راوی داستان تلخ و شیرین زندگی او به ویژه ماجرای ازدواجش به شمار می‌آیند. بانو مکرمه همیشه به اینکه که چرا او را مجبور کردند در سن پایین همسر چهارم مردی میانسال شود، اعتراض می‌کرد.
نخستین نمایشگاه بانو مکرمه قنبری در سال ۱۳۷۴در گالری سیحون خانم معصومه سیحون بر پا شد و پس از آن هر ساله نمایشگاه هایی را در همان گالری برگزار کرد. هم چنین در سال ۱۳۸۴ نمایشگاهی از آثارش در لس آنجلس بر پا شد. بانو قنبری در سال ۲۰۰۱ میلادی برای برپایی نمایشگاهی از آثارش به سوئد رفت و همان سال به عنوان زن سال سوئد برگزیده شد.
کارشناسان هنری اروپا آثار او را با نقاشی های شاگال مقایسه می کنند. نمایشگاهی که در سوئد داشت با موفقیت بسیار روبرو شد. از او برای برگزاری نمایشگاه در آمریکا و انگلیس دعوت به عمل آمد. مکرمه قنبری علیرغم این که زندگی مادی سختی را می گذراند، ولی با پول جایزه ای که در سوئد به او داده شد برای تمامی اهالی روستای محل سکونتش سوغات خرید و با مقدار کمی از آن پول یک آتلیه کوچک ساخت و یک پارک کوچک و لب جاده تا منزلش را سنگ چین کرد و روی سنگ‌ها را نقاشی کرد. حسینیه کوچکی نیز ساخت و تمام دیوارهایش با نقاشی او منقوش است.
ننه حسن:
منور رمضانی معروف به «ننه حسن» یکی از نقاشانی است که به صورت خود آموز و تجربی این حرفه را آموخته بود در سرخودآموخته در سن ۸۴ سالگی درگذشت. ننه حسن شهرت در ۱۳۱۶ خورشیدی در سهرورد به دنیا آمد.
او ساکن شهرستان خدابنده در شهر قیدار از توابع استان زنجان بود که نقاشی به صورت تجربی و بدون حضور در کلاس‌های حرفه ای آموخت. موضوع و سوژه نقاشی‌های او برآمده از ادبیات شفاهی و فولکلور بود. حسن رجبی پسر ننه حسن که خود در زمینه نقاشی فعالیت دارد درباره مادرش گفته است: «مادرم در سال ۸۷ نقاشی را آغاز کرد وقتی به به علاقه و استعداد مادرم در زمینه نقاشی پی بردم، لوازم مورد نیاز را در اختیار او قرار دادم. او داستان‌ها، خاطرات دوران مختلف زندگی، اسطوره‌های ملی و بومی و خواب‌هایی را که می‌دید می‌کشید. مادرم از هفت سالگی قالی می‌بافت. نقش‌هایی که آنها در قالی‌هایشان می‌بافتند سینه به سینه منتقل شده و به او رسیده است و حالا او آنها را روی بوم می‌آورد. او برای قالیبافی خودش رنگ درست می‌کرد و همین باعث شد مادرم در زمینه رنگ حرفه‌ای باشد. او پس از چند سال برای خودش یک سبک خاص دارد و کاملا خلاقانه کار می‌کند.» ننه حسن با برپایی نمایشگاهی در خانه هنرمندان مورد توجه قرار گرفت.
شهربانو عربیان:
شهربانوعربیان هم متولد سال ۱۳۵۰ و ساکن ساری است که به صورت خود جوش و بدون آموزش در زمینه میانا کاری و کار روی فلزات آثار درخوری تولید می‌کند.
در پنجمین جایزه بین‌المللی صنایع‌دستی ۲۰۲۱ در هفته صنایع‌دستی هند در دهلی خانم شهربانو عربیان هنرمند رشته فلز و میناکاری به‌عنوان هنرمند و صنعتگر زن سال در حوزه ساخت و تولید صنایع‌دستی برگزیده و برنده این جایزه شد. او در این جشنواره به عنوان هنرمند و صنعتگر زن سال در حوزه ساخت و تولید صنایع دستی در هنر خود فلز و هنر را جلا بخشید و برگزیده و برنده این جایزه شد.
صغری عبداللهی:
صغری عبداللهی بانوی خلاق و هنرمند ۷۱ سال البرزی است که با استفاده از مواد دور ریختنی و وسایلی که شاید در نظر بی استفاده و ناچیز باشند، دست به خلق آثار هنری شاخص می‌زند. آثار عبداللهی در چند سال متوالی به‌عنوان آثار برگزیده در نمایشگاه‌های بازیافت مورد استقبال قرار گرفته است و مجسمه امیرکبیرساخته شده با قطعات الکترونیکی این بانو به موزه پست و تلگراف تهران اهدا شده است.
او تاکنو ۲۰ نمایشگاه برگزار کرده که تعدادی از این نمایشگاه‌ها انفرادی و تعدادی گروهی بودند. ۴ سال متوالی در جشنواره سراسری «بهترین‌ها از دور ریختنی‌ها» شرکت کرد که در هر۴ جشنواره برگزیده شد. در دومین دوسالانه مجسمه سازی موزه هنرهای معاصر هم شرکت کرد و یکی از آثارش برگزیده شد.
عـلیخان عـبداللهی، فـیروزه یـزدانی، پروین جلالی، لیلا تبریزی(نازی خاله)، آمـنه قنبری(دَدِه آمنه)، هـاجر نـصیری، فـاطـمه عـلیزاده، مـحمدعـلی شـیخی عـزیزی و حـسین شـعبانـی، علیرضا دزواره، زهرا سهرابی، نرگس یاوری، پروین جلالی، کنیز عباس پناه، شاخانم مرادی، دریا میرزایی، رضا بلوط، محسن قانع بصیری و گشتاسب شهیدی آملی از دیگر هنرمندان خودآموخته کشور هستند.
نظر شما