قصد او در تهران‌گردی‌ها و در نوشتن این مجموعه نگاه از نزدیک به نحوه زیست تهرانی‌ها و مسائل شهری‌ریز و درشتی است که مردم هر منطقه با آن درگیر هستند. مسائلی که از یک منطقه به منطقه دیگر تفاوت دارد و احتمالاً کلی و عمومی نیست. این مجموعه که در مورد تمام مناطق تهران نگاشته شده، هم برای خوانندگان که مشکلات و ارزش‌ها و ظرفیت‌های منطقه خود را در آن می‌بینند و هم برای مدیران شهری که مسئول حل و فصل مشکلات مردم و برنامه‌ریزی برای توسعه شهر هستند خواندنی است.
منطقه ۹، یکی از بخش‌های جنوب غربی تهران است که از شمال به خیابان آزادی و جاده مخصوص کرج، از جنوب به خیابان ۴۵ متری زرند و بزرگراه فتح (جاده قدیم کرج)، از شرق به خیابان‌های شهیدان و سادات و از غرب به رودخانه کن و منطقه ۲۱ محدود می‌شود. بخش وسیعی از منطقه ۹ در گذشته از اراضی روستای مهرآباد بود.
این روستا یکی از ۴۰ روستای مجموعه‌آبادی‌های بخش دهستان غار بود که در دهستان غربی قرار داشت. فرودگاه بین‌المللی مهرآباد نیز نام خود را از همین روستا به یادگار دارد. البته روستای یادشده پیشتر حسین‌آباد خوانده می‌شد؛ مالک آن معیرالممالک بود و بعد از آنکه این روستا را مهر عروس خود، دختر ناصرالدین شاه، کرد، این منطقه مهرآباد نام گرفت. در دهه ۳۰، با مهاجرت خانواده‌های غیرتهرانی به اینجا، اراضی مهرآباد در دست ساخت‌وساز قرار گرفت و به یکی از محله‌های مهاجرنشین تهران تبدیل شد. این محله، یکی از محله‌های ریشه‌دار و باهویت جنوب غربی تهران است.
همچنین، بخش شمال شرقی این منطقه که شامل محلاتی چون استاد معین، دکتر هوشیار و دستغیب است، از زمین‌های روستای طرشت بود. قدمت طرشت به بیش از هزار سال پیش می‌رسد و در گذشته به درشت و دوریست معروف بود. این روستا شهرتی فراتر از روستای تهران داشت و سکونتگاه خاندان دوریستی، از عالمای روزگار خود، بود. شیخ عبدالله طرشتی که در طرشت بقعه‌ای دارد، از همین خاندان است. روستای طرشت در منطقه دو امروزی واقع شده بود، اما گستره آن تا منطقه ۹ و ۱۰ امروزی نیز امتداد می‌یافت. جنوب این روستا بیشتر زمین‌های کشت گندم و جو یا اراضی بایر بود و در دهه سی و چهل به محله‌های منطقه ۹ و ۱۰ تبدیل شد.
اراضی منطقه ۹ پیش از پیوستن به شهر در نزدیکی دروازه قزوین قرار داشتند. در دهه ۱۳۳۰ فرودگاه مهرآباد در اراضی بیرون شهر ساخته شد. در همین دهه توسعه‌ای کند و ناپیوسته در غرب تهران از طریق تغییر کاربری اراضی مزروعی و باغ‌ها به مراکز صنعتی و تولیدی و خدماتی جریان پیدا کرد.
منطقه ۹، یکی از بخش‌های جنوب غربی تهران است که از شمال به خیابان آزادی و جاده مخصوص کرج، از جنوب به خیابان ۴۵ متری زرند و بزرگراه فتح (جاده قدیم کرج)، از شرق به خیابان‌های شهیدان و سادات و از غرب به رودخانه کن و منطقه ۲۱ محدود می‌شود. بخش وسیعی از منطقه ۹ در گذشته از اراضی روستای مهرآباد بود. این روستا یکی از ۴۰ روستای مجموعه‌آبادی‌های بخش دهستان غار بود که در دهستان غربی قرار داشت.
فرودگاه بین‌المللی مهرآباد نیز نام خود را از همین روستا به یادگار دارد. البته روستای یادشده پیشتر حسین‌آباد خوانده می‌شد؛ مالک آن معیرالممالک بود و بعد از آنکه این روستا را مهر عروس خود، دختر ناصرالدین شاه، کرد، این منطقه مهرآباد نام گرفت. در دهه ۳۰، با مهاجرت خانواده‌های غیرتهرانی به اینجا، اراضی مهرآباد در دست ساخت‌وساز قرار گرفت و به یکی از محله‌های مهاجرنشین تهران تبدیل شد. این محله، یکی از محله‌های ریشه‌دار و باهویت جنوب غربی تهران است.
همچنین، بخش شمال شرقی این منطقه که شامل محلاتی چون استاد معین، دکتر هوشیار و دستغیب است، از زمین‌های روستای طرشت بود. قدمت طرشت به بیش از هزار سال پیش می‌رسد و در گذشته به درشت و دوریست معروف بود. این روستا شهرتی فراتر از روستای تهران داشت و سکونتگاه خاندان دوریستی، از عالمای روزگار خود، بود. شیخ عبدالله طرشتی که در طرشت بقعه‌ای دارد، از همین خاندان است. روستای طرشت در منطقه ۲ امروزی واقع شده بود، اما گستره آن تا منطقه ۹ و ۱۰ امروزی نیز امتداد می‌یافت. جنوب این روستا بیشتر زمین‌های کشت گندم و جو یا اراضی بایر بود و در دهه ۳۰ و ۴۰ به محله‌های منطقه نه و ده تبدیل شد.
- اراضی نزدیک دروازه قزوین
اراضی منطقه ۹ پیش از پیوستن به شهر در نزدیکی دروازه قزوین قرار داشتند. در دهه ۱۳۳۰ فرودگاه مهرآباد در اراضی بیرون شهر ساخته شد. در همین دهه توسعه‌ای کند و ناپیوسته در غرب تهران از طریق تغییر کاربری اراضی مزروعی و باغ‌ها به مراکز صنعتی و تولیدی و خدماتی جریان پیدا کرد. اما روند توسعه در دهه ۴۰ شدت گرفت و در سال ۱۳۵۰ جاده قدیم کرج به محوری تولیدی تبدیل شد. از عناصر تاریخی منطقه ۹ می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
آستانه مبارکه امامزاده عبدالله که در لبه شرقی منطقه ۹ قرار گرفته است.
سر آسیاب مهرآباد که تا اوایل قرن چهاردهم کار می‌کرد و آثار آن تا حدود ۱۳۳۰ وجود داشت و در محل خروجی یکی از رشته قنوات پر آب قرار گرفته بوده است (در محل مجتمع نیروی هوایی). قلعه مهرآباد که در جنوب سر آسیاب قرار داشت و در لبه خیابان تفرشی فعلی بوده است.
اراضی درشت دانه همچون فرودگاه مهرآباد، پادگان جی، واحدهای صنعتی و کارخانجاتی و میدان آزادی از مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر روند تحولات کالبدی منطقه هستند. شکل‌گیری فرودگاه به دهه ۱۳۳۰ باز می‌گردد و مکان آن در فاصله با لبه‌های شهر تهران قرار داشت. مهم‌ترین نماد منطقه ۹ در حال حاضر میدان آزادی است که به‌عنوان یکی از نشانه‌های اصلی شهر تهران و از آثار معماری معاصر است (طرح تفصیلی منطقه ۹، ۱۳۸۴).
توسعه منطقه ۹ شهری در دهه ۱۳۳۰ با ایجاد فرودگاه در بیرون از شهر آغاز شد و روند ایجاد واحدهای صنعتی و تولیدی در غرب تهران به‌صورت پراکنده ایجاد شد. این روند در دهه ۱۳۴۰ شدت گرفت و محله‌ها مسکونی نیز به تدریج ایجاد شدند. در سال ۱۳۵۰ جاده قدیم تهران‌ـ کرج به‌عنوان یک محور تولیدی شناخته شد و این نقش تاکنون نیز حفظ شده است (طرح تفصیلی منطقه ۹، ۱۳۸۴).
محله امامزاده عبدالله(ع) و پادگان امام حسن عسگری(ع) یا پادگان جی قدیم، بخشی از روستای جی بودند. روستای جی نیز از مجموعه روستاهای دهستان غار محسوب می‌شد. نام جی در منابع مکتوب ۹۰۰ سال پیش نیز به چشم می‌خورد و به دو بخش جی علیا و جی سفلی تقسیم می‌شد. جی علیا، در محدوده منطقه ۹ و ۱۰ و جی سفلی در منطقه هفده واقع شده بود.
- معماری برجسته برج آزادی
برج زیبایی که پس از پیروزی انقلاب انقلاب اسلامی از شهیاد به آزادی تغییر نام یافت، مهم‌ترین نماد منطقه ۹ و یکی از نمادهای معماری برجسته ایران به‌شمار می‌آید. فرودگاه بین‌المللی مهرآباد نیز در اراضی این منطقه واقع شده است. اما شکل‌گیری محله‌ها منطقه ۹ به دهه ۳۰ و بعد از آن می‌رسد. پس از کودتای ۲۸ مرداد و اوضاع بد اقتصادی، مهاجرت به تهران افزایش یافت و در دهه چهل و بعد از اجرای قانون اصلاحات ارضی و همچنین با احداث کارخانه‌های صنعتی فراوان در اطراف تهران، به‌خصوص در غرب آن و اطراف جاده قدیم و جاده مخصوص کرج که نیازمند کارگر بودند، میزان این مهاجرت‌ها دوچندان شد.
از آنجاکه این مهاجران به دنبال شغل و سرپناهی برای خود بودند، مالکان زمین‌های روستاهای اطراف تهران، زمین‌ها را قطعه‌بندی می‌کردند و فروختند. به این‌ترتیب پایه بسیاری از محله‌ها شهر تهران شکل گرفت. در منطقه ۹ نیز مهرآباد نخستین محله‌ای بود که ساخته شد. در نقشه سال ۱۳۳۷، نخستین خیابان‌ها و کوچه‌های ساخته‌شده به چشم می‌خورد. امروزه بخش وسیعی از این منطقه را فرودگاه مهرآباد و ساختمان‌های اداری آن به خود اختصاص داده‌اند.
در بخش‌های دیگری از زمین‌های منطقه هم پادگان جی و دانشگاه علوم و فنون شهید ستاری ساخته شده‌اند. بخش غربی منطقه نیز در اختیار کارخانجات و کارگاه‌های صنعتی است. خیابان‌های فتح یکم تا فتح بیست‌ونهم پر از کارگاه‌های کوچک و بزرگ صنعتی است که از دهه ۴۰ بدین‌سو شکل گرفته‌اند. خیابان‌های فتح در نزد صنعتگران تهرانی شهره‌اند و بسیاری از خدمات صنعتی در این محدوده انجام می‌گیردند. این مراکز و نهادها سبب شده‌اند تا در مقایسه با وسعت منطقه، محله‌های مسکونی کمتری در آن شکل بگیرند. بافت مسکونی این منطقه همگی در بخش غربی و جنوب غربی آن قرار گرفته‌اند. نخستین کارخانه شیر پاستوریزه در ایران نیز در اراضی این منطقه و در دهه ۳۰ احداث شد. شیر مورد نیاز این کارخانه از گاوداری‌های روستاهای پیرامون تهران تأمین می‌شد.
فتح یا همانجاده قدیم کرج مهم‌ترین بزرگراه این منطقه است.
این جاده بخشی از مسیری بود که از دروازه قزوین تهران در میدان قزوین آغاز می‌شد و بعد از گذر از خیابان قزوین، در مسیر همین بزرگراه تا کرج امتدا می‌یافت و سپس، از قزوین و دیگر شهرهای شمال غربی ایران سر درمی‌آورد. پیش از حکومت پهلوی اول، این جاده تنها مسیری بود که تهران را به کرج و قزوین متصل می‌کرد. در زمامداری پهلوی اول، جاده دیگری ساخته شد که تنها به خانواده شاه و اطرافیانش اختصاص داشت. ازهمین‌رو، از همان روزگار نام آن به جاده مخصوص کرج معروف شد.
امروزه جاده مخصوص که بخش عمده‌ای از مرز شمالی این منطقه محسوب می‌شود، بزرگراه شهید لشکری خوانده می‌شود. این دو بزرگراه به‌همراه آزادراه تهران ـ کرج، تهران را به استان البرز متصل می‌کنند. قرار است ادامه بزرگراه شهید همت ـ موسوم به بزرگراه شهید خرازی‌ـ به‌زودی به این راه‌ها افزوده می‌شود. برج زیبای آزادی، که تلفیقی از معماری دوره‌های مختلف تاریخ کشورمان است، به دست حسین امانت، طراح و معمار ایرانی، ساخته شده و امروزه در ابتدای بزرگراه شهید لشکری واقع است. در اواخر دهه ۴۰ این برج که دروازه ورود به شهر مدرن تهران تلقی می‌شد، در مسیر مسافرانی قرار داشت که از فرودگاه مهرآباد به پایتخت می‌آمدند.
امروزه منطقه ۹ از ۲ ناحیه و ۹ محله تشکیل شده است: شمشیری، مهرآبادجنوبی، سرآسیاب مهرآباد، امامزاده عبدالله، شهید دستغیب، استاد معین، دکتر هوشیار، هاشمی و فتح صنعتی. این منطقه با وسعتی نزدیک به ۲۰ کیلومترمربع، براساس سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیتی نزدیکبه ۱۷۴هزارنفر داشته است.
مروری بر وضعیت منطقه ۹
منطقه ۹ از دو ناحیه و ناحیه فرودگاهی مهرآباد تشکیل شده است و در این دو ناحیه در مجموع ۷ محله مسکونی قرار دارند. منطقه ۹ با داشتن محدوده وسیع فرودگاهی مهرآباد و همچنین کاربری‌های نظامی مهمی همچون پادگان جی و دانشکده هوایی ستاری، بزرگراه آیت‌الله سعیدی(جاده ساوه) و با توجه به همجواری با میدان آزادی و خیابان آزادی، از مناطق مهم شهر تهران محسوب می‌شود (طرح تفصیلی منطقه ۹، ۱۳۸۴).
در چشم‌انداز طرح تفصیلی منطقه ۹، هویت ایرانی – اسلامی این منطقه مورد تأکید واقع شده است. همچنین با توجه به پتانسیل این منطقه یکی از چشم‌اندازهای طرح تفصیلی توجه به فضاهای عمومی و عملکردهای متنوع آن است. وجود سایر ابعاد شهری درمناطق مسکونی دارای اهمیت بسیاری است، بر همین اساس طرح تفصیلی بر ترکیب سکونت، فعالیت و گذران اوقات فراغت در این منطقه تأکید کرده است. همچنین ارتقای سطح عملکردی و کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، کالبدی و فرهنگی در منطقه نیز از اهداف مطرح شده در طرح تفصیلی این منطقه است. یکی از مسائل مهم در مناطق مسکونی میزان تاب‌آوری بناها است، در این زمینه چشم‌انداز طرح تفصیلی بر افزایش مقاومت و پایداری منطقه در مقابل حوادث طبیعی تأکید کرده است. تأمین عادلانه حقوق شهروندی و کاهش نابرابری‌ها در این منطقه نیز از مواردی است که در چشم‌انداز طرح تفصیلی مطرح شده است (طرح تفصیلی منطقه ۹، ۱۳۸۴).
براساس جدول ۱۰ می‌توان بیان کرد که نرخ رشد جمعیت در این منطقه تا سال ۱۳۹۰ منفی و به تدریج در حال کاهش بود. این نرخ در سال‌های ۱۳۹۰ به بعد افزایش یافته است.
از مجموع ۹۰ برنامه تهران‌گردی که از تاریخ ۱۹/۰۷/۱۳۹۲ تا ۲۰/۱۲/۱۳۹۵، در روزهای جمعه انجام شد (به‌استثنای کتاب‌گردی‌های روزهای پنجشنبه)، یک برنامه کامل به بازدید از منطقه نُه اختصاص یافت. همچنین، در بخشی از یک تهران‌گردی که به مناسبت بازگشایی مدارس صورت گرفت، از این منطقه بازدید شد. در این برنامه از بخش‌های مختلف این منطقه بازدید به‌عمل آمد که فهرست آنها در جدول زیر ذکر شده است. گفتنی است به‌دلیل اهمیت مسائل و مشکلات منطقه و همچنین ضرورت مشاهده آنها از نزدیک، در برخی از این بازدیدها، مسئولان دستگاه‌های دیگر همچون رئیس اداره فرهنگ و ارشاد شهر تهران، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، مدیرکل حوزه وزارتی سازمان میراث فرهنگی، معاون برنامه‌ریزی سازمان زیباسازی، به‌همراه شهردار منطقه و معاونان ایشان، نگارنده را همراهی می‌کردند.
نظر شما