۲۱ مرداد، روز دریای خزر | خزر در دل غم دارد

به گزارش همشهری آنلاین به نقل از ایرنا، به گزارش ایرنا ، دریا نه فقط برای مردم مازندران و استان‌های شمالی، بلکه برای اغلب مردم ایران، جذابیت‌های خاص خود را دارد. کافی است وارد ساحل شوی ؛ خودروهایی با پلاک‌های مختلف، از شرق و غرب و حتی جنوبی که خود دریا دارد، همگی به شمال و دریای خزر علاقه‌مند هستند و به نوعی ارادت دارند. اگرچه شیوع کرونا باعث تعطیلی ساحل و طرح‌های سالم‌سازی دریا شده و حتی اغلب ورودی‌های دریا در مازندران به ماسه و سنگ و نخاله ساختمانی انباشته شده تا مانع از حضور گردشگران شود، اما علاقه به دریا کم نشده است. گاهی دیده می‌شود که آن که در طلب دریاست حتی از روی ماسه و نخاله هم عبور می‌کند و خود را به دریا می‌رساند ؛ هر چند که اقدام نادرستی انجام می‌شود و گاهی نیروهای حاضر مانع از حضور این افراد در کنار دریا می‌شوند.

دریای خزر به اندازه بزرگی خود، غم در دل دارد؛ آلودگی‌های زیست محیطی و پساب کارخانه‌ها و فاضلاب خانگی از یک سو، کاهش ذخایر آبزیان از سوی دیگر، مشکلات مربوط به اکتشاف نفت از دریای خزر، معضل پسماند و زباله‌ای که در همه اینها عامل انسانی نقش موثر دارد. خزر تمام این غم‌ها را در دل خود جای داده و اشک‌ریزانش از این همه مصیبت، شوری دریا را سبب شده است. سالیان متمادی است از زخم بر پیکر خزر نوشته می‌شود. دغدغه‌ها را بیان می‌کنند. بیم‌های خزر باید رو به پایان برسد و امیدهایش رو به فزونی اما اینچنین نیست.

چندی قبل بود که خبر وقف جنگل‌های آقمشهد در ساری، توجه کنشگران زیست محیطی را به خود جلب کرد، شدت نگاه‌ها به این مساله آنقدر زیاد بود که باعث عقب‌نشینی برخی سودجویان شد. پس از آن دیو سپید پای در بند، به سبب مسائل پیش آمده مورد توجه آحادی از جامعه قرار گرفت و دماوند هم توانست از این مهلکه جان سالم به در ببرد.جنگل‌های آقمشهد مهم است، دماوند مهم است، خزر هم مهم است ، اما چرا کنشگرن اجتماعی و فعالان زیست محیطی، درباره مسائل خزر، پا پس کشیده‌اند؟ مشکلات خزر عادی شده است و اهمیت گذشته را ندارد؟ در حالی که اهمیت خزر برای زندگی مردم منطقه مانند نفس کشیدن است ، اما به جرات می‌توان گفت تنها موردی که خزر مورد توجه قرار گرفت، در بحث انتقال آبش به سمنان بود که آن هم بیشتر جنبه متعصبانه و قومیتی داشت. چالش‌های خزر هیچوقت به شکل هماهنگ و یکپارچه مورد توجه جامعه، فعالان رسانه‌ای و کنشگران محیط زیستی قرار نگرفته است.

مسائل دریا بی‌اهمیت نیست

حسینعلی ابراهیمی کارنامی، مدیرکل محیط زیست مازندران گفت: آلودگی دریای خزر مربوط به چند دهه و همه همسایه‌های حاشیه خزر است و اگرچه این مشکلات زیاد است، اما معتقد نیستیم که مسائل دریا بی‌اهمیت شده و یا مغفول مانده است. یافته‌های علمی، تخصصی و کارشناسی بیانگر آسیب وارد شده به دریای خزر است و در اینکه خزر آسیب دیده هیچ بحثی نداریم. از نظر زیست آبزیان و هم کیفیت، خود دریادچار آسیب است. این آسیب به خزر فقط مربوط به سواحل آن در کشور ما نیست و در سایر کشورها هم آسیب دیده می‌شود ، بویژه در کشورهایی که نفت استخراج می‌کنند آسیب به خزر بیشتر است.

وی با اشاره به اینکه در پیش‌نویس کنوانسیون تهران، مسائل خوبی برای حفاظت از دریای خزر مطرح شده است، اظهار داشت: اما این کنوانسیون هنوز به شکل کامل به تصویب مجالس دولت‌های حاشیه خزر نرسیده است. خزر متاثر از فعالیت‌های بشری در این حوضه آبریز است و معتقد نیستیم که خزر مهجور مانده؛ در شیوع ویروس کرونا، همه بخش‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دچار درگیری شده اما مانع از ورود آلودگی بیشتر به خزر شده است. منابع اصلی آلاینده دریای خزر، ورود شیرابه و زباله به دریا بود که در این مدت کنترل شد و اکنون نیروگاه زباله‌سوز نوشهر آماده بهره‌برداری است و نیروگاه زباله‌سوز ساری هم تا پایان سال به بهره‌برداری می‌رسد. تا چهار سال قبل، هیچ شرکتی تصفیه‌ شیرابه را انجام نمی‌داد و اکنون در مازندران چند پروژه برای تصفیه شیرابه کارخانه‌ها و مراکز صنعتی داریم و به شکل پایلوت در تنکابن در حال انجام است و در بابل هم قرارداد بسته شده و در حال انجام است. ۱۵ درصد از فاضلاب خانگی در مازندران تصفیه می‌شود، اظهار کرد: با اجرای این پروژه‌ها ، تصفیه فاضلاب خانگی در استان به ۵۰ درصد می‌رسد و تحول چشمگیری را شاهد خواهیم بود. وقتی منابع آلاینده کاهش یابد تاثیر آن در عرصه‌های مختلف زیست محیطی قابل لمس است.

ابراهیمی افزود: متولی مقابله با دریاخواری و ساحل‌خواری، فرمانداری‌ها، اداره کل دریانوردی و سازمان منابع طبیعی است و در این زمینه اقداماتی هم در حال انجام است اما به دلیل مسائل حقوقی آزادسازی سواحل، روند کار به کندی صورت می‌گیرد. کاهش ذخایر آبزیان دریای خزر، ربطی به آلاینده‌ها ندارد و بخش اعظمی از کاهش ذخایر آبزیان دریای خزر به دلیل صید بی‌رویه و صید قاچاق است و دستگاه‌های متولی نباید در زمانی غیر از فصل صید، به صیادان اجازه صیادی دهند.

التیام زخم پساب و فاضلاب

مدیرکل محیط زیست مازندران ادامه داد: در خرداد ماه امسال بیش از ۲۶۰ تصفیه‌خانه در واحدهای خدماتی به بهره‌برداری رسید و افتتاح این تصفیه‌خانه‌ها گام بسیار بلندی در کنترل آلاینده‌ها بود، مراکزی که بار میکروبی بالا داشتند ولی فرصتی برای خودپالایشی نبود و اکنون این فرصت فراهم است. مجتمع‌های رفاهی در کنار ساحل قرار داشتند و شیرابه این مراکز اغلب حاوی دترجنت‌هایی بود که مستقیم وارد دریا می‌شد. طرح‌های دریا برای شنا از دیگر مراکزی بود که در آلودگی دریا تاثیر داشت و به دلیل کرونا نه فقط برای ما بلکه فرصت خوبی در اختیار دنیا قرار دارد تا این آلودگی‌ها را کاهش دهد.

نسبت به خزر بی‌تفاوت نیستیم

سهیل اولادزاد، فعال محیط زیست با بیان اینکه مجموعه فعالان محیط زیست نسبت به مسائل دریای خزر بی‌تفاوت نیستند و این مشکلات برایشان کمرنگ نشده است، اظهار کرد: مسائل محیط زیستی یکی پس از دیگری اتفاق می‌افتد و فرصت رسیدگی به ما نمی‌دهد، پس از مساله وقف جنگل‌های آقمشهد ساری، مساله وقف دماوند به وجود آمد، پس از آن مطلع شدیم در بخشی از مناطق بکر شهرستان نور و همچنین مناطق بکر شیخ موسی از توابع بابل، می‌خواهند جاده احداث کنند، زباله هم که در جای جای استان به معضل تبدیل شده و واقعا نمی‌دانیم به کدام بپردازیم. تا می‌خواهیم روی زباله تمرکز کنیم و اوضاع بهتر شود، مشکلات خزر و رودخانه‌ها پیش می‌آید و همه این مشکلات یکی پس از دیگری مهم هستند و باید پرداخته شوند اما رمقی باقی نمی‌ماند، ما مشکلات را فراموش نمی‌کنیم و به دلیل تعدد موارد زیست محیطی است که این تصور را به وجود آورده که خزر به حاشیه رفته است.

این فعال محیط زیستی یادآور شد: هر روز در مازندران سناریوی جدیدی داریم که نه می‌توان از یک مورد آن چشم‌پوشی کرد و نه می‌توان به همه موارد با هم پرداخت. مثلا در مازندران تصفه‌خانه فاضلاب فعال نداریم، فاضلاب یا وارد چاه جذبی می‌شود و یا سطحی و زیرسطحی وارد دریا می‌شود. محل دفن برخی مراکز زباله در مازندران و همچنین شیرابه معادن و صنایع در کنار دریا است و یا اینکه از طریق رودخانه وارد دریا می‌شود. خزر همسایه‌های خوبی ندارد و کشورهای همسایه دریای خزر در بهره‌برداری اقتصادی، آلودگی‌های خود را وارد دریا می‌کنند.

اهمیت خزر در جامعه بین‌الملل

دکتر محمود شارع‌پور، عضو هیات علمی دانشگاه مازندران با اشاره به ۲ ویژگی مهم ژئوپولتیک دریای کاسپین اعم از موقعیت جغرافیایی استراتژیک و منابع عظیم و دست نخورده هیدروکربونی، گفت: به همین ۲ دلیل از سال ۱۹۹۱ میلادی منطقه کاسپین به شدت مورد توجه کشورهای مختلف قرار گرفته است. در مذاکرات طولانی مربوط اگرچه پنج کشور ساحلی کاسپین در برخی موارد با هم توافق کردند، اما مهمترین بحث که همان میزان و سهم بهره‌برداری کشورها از منابع زیر بستر است هنوز توافق نهایی حاصل نشده است و سئوالات مهمی در این زمینه مطرح است مثلا چرا این کشورها قادر به توافق در مورد سهم خود نیستند؟ ریشه این عدم توافق در کجاست؟ پیامد وضع موجود چه می تواند باشد؟ چرا این همه بازیگر فرامنطقه‌ای وارد بازی شطرنج کاسپین شده اند؟

وی با اشاره به اینکه ترکیه، چین، آمریکا، و اتحادیه اروپا مهمترین بازیگران بیرونی علاقه‌مند به منطقه کاسپین هستند، اظهار کرد: با سقوط شوروی شکاف بزرگی در منطقه پدید آمد، ترکیه و چین از ابتدا علاقه زیادی برای پر کردن این شکاف داشتند اما این ترکیه بود که در جنوب قفقاز شکاف‌ها را پر کرد یعنی منطقه آذربایجان و گرجستان، چین هم همین نقش را در آسیای مرکزی در کشورهایی نظیر قزاقستان، ترکمنستان، تاجیکستان، ازبکستان، و قرقیزستان توانست ایفا کند؛ بدین ترتیب می‌توان گفت که غرب کاسپین را ترکیه گرفته و شرق کاسپین را چین. چین در طی سال‌های اخیر دارای رشد اقتصادی پایدار بوده است، ادامه داد: نیاز این کشور به انرژی دائماً رو به افزایش است تا جایی که امروز چین بعد از آمریکا، دومین مصرف کننده بزرگ نفت در جهان است و بزرگترین مصرف کننده انرژی جهان محسوب می‌شود.

عضو هیات علمی دانشگاه مازندران گفت: مزایای همکاری با چین شامل سرمایه‌گذاری‌های سنگین در کوتاه مدت و حمایت سیاسی از شرکای خود به ویژه به عنوان یکی از اعضای اصلی شورای امنیت سازمان ملل بوده است. در حال حاضر میزان مبادلات تجاری چین با هر یک از کشورهای منطقه کاسپین به مراتب بیشتر از روسیه است. در این زمینه می‌توان به پروژه جاده ابریشم اشاره کرد، یعنی تلاش برای برقراری ارتباطات زمینی بین کشورهای منطقه و چین.

مشکلات فراملی آلودگی در خزر

این استاد دانشگاه درباره اهمیت محیط زیست دریای خزر هم گفت: آلودگی زیست محیطی یکی دیگر از موضوعات فراملی است که مستلزم کنش مشترک و هماهنگی بین کشورهای حوزه کاسپین است. استخراج بیش از حد منابع انرژی، یکی از منابع اصلی آلودگی کاسپین همین منابع هیدروکربنی است، اکتشاف و استخراج نفت و گاز در داخل دریا، ساخت سکوهای نفتی، ساخت لوله‌ها در عمق دریا، حمل و نقل این منابع هیدروکربنی با نفت کش‌ها، همگی خواسته و ناخواسته سبب آلودگی دریا می‌شوند. از آنجایی که حرکت آب در دریای کاسپین، از شمال غربی به سوی جنوب شرقی است، آلودگی‌هایی که آذربایجان در این سال‌ها در سواحل دریای کاسپین به وجود آورده عمدتاً به سمت ایران هدایت شده است.

نابودی فک خزری

وی مشکل دیگر در این زمینه را نابودی فک خزری دانست و گفت : شکار بی‌رویه فک خزری به خاطر پوست و روغن آن سبب نابودی بیش از ۹۰ درصد این گونه شده است، در سال‌های اخیر گرم شدن کاسپین سبب کاهش میزان یخ زمستانی شده که این فک برای تولید مثل به شدت به آن نیاز دارد. نگرانی دیگر مربوط به تغییرات اقلیمی یا افزایش دمای زمین در اثر گازهای گلخانه‌ای است و تغییرات اقلیمی یک مشکل جهانی است که حل آن مستلزم همکاری بین تمام کشورها و به ویژه کشورهای آلوده کننده است به همین خاطر حل آن هم راحت نیست چون مساله سواری مجانی وجود دارد؛ تاثیرات این تغییرات اقلیمی می‌تواند در دریای کاسپین به شکل‌های مختلفی از جمله افزایش دمای آب، نوسانات سطح آب و جاری شدن سیل باشد.

شارع‌پور در پایان با بیان اینکه وجود پنج کشور مستقل که هر یک دارای اهداف و دستورکار متفاوتی در زمینه موضوعات جهانی و سیاست‌های منطقه کاسپین هستند سبب شده تا به توافق رسیدن در مورد مسائل مختلف این حوضه آبی کار دشواری باشد، گفت: هم اکنون در منطقه کاسپین با شطرنج پیچیده‌ای مواجه هستیم که هر گونه بازی روی این صفحه شطرنج مستلزم برخورداری از دانش و بینش قوی در مورد ابعاد مختلف دریای کاسپین است.

اگرچه نگاه کنشگران زیست محیطی بر این است که نسبت به خزر بی‌تفاوت نیستند اما از نظر جامعه دانشگاهی، فعالان محیط زیستی و سازمان‌های مردم نهاد نسبت به مسائل خزر غلفت کرده‌اند. نگاه‌های متفاوت در این زمینه نیازمند تعامل بیشتر کنشگران محیط زیستی و چهره‌های دانشگاهی است تا حلقه گمشده در نجات دریای خزر، راه به این زنجیر پیدا کند.

۲۱ مرداد روز دریای خزر است اما معتقد نیستیم مشکلات خزر فقط باید در این روز مورد توجه قرار گیرد، خزر نیازمند نگاه همه جانبه و توسعه گرا در تحولی رو به جلو است.