موزه‌ها و آثار فرهنگی و تاریخی تنها برای بازدید و گذران اوقات فراغت و آموزش کاربرد ندارند بلکه اینگونه اماکن، محل مناسبی هستند برای حفاظت و حراست علمی از نفایس بی‌بدیل هنری و اسناد، مدارک و اشیای علمی و فرهنگی که جمله آنها فرایافت‌های بازمانده از پیشینیان و نیاکان ماست که براثر مراقبت آنان، امروز، در دسترس ما قرار گرفته‌اند. در باستانشناسی، برای نگهداری از اینگونه نفایس فرهنگی ارزشمند از روش‌هایی که در علم حفاظت تعریف شده، استفاده می‌شود تا به مدد آن از خطر نابودی و دستبرد و حتی تخریب در امان بمانند. همچنین دانش حفاظت، به مرمت اشیای آسیب دیده نیز پرداخته و با بازپیرایی آن اشیا و آثار معماری تا سرحد امکان به صورت آغازین درخواهند آمد و شاید در طولانی شدن عمر اینگونه آثار نفیس هم موثر باشد.
پژوهشکده حفظ و احیاء و مرمت در حال حاضر وظیفه انجام این امور را دارد.اهمیت حفاظت و مراقبت از آثار، قابل چشم‌پوشی و کتمان نیست و کار نمایش و عرضه آنها در موزه‌ها و سایت‌های باستانشناسی بدون انجام این امر مقدور نیست. معمولا حفاظت اموال و اشیای فرهنگی و آثار تاریخی- ملی به سه صورت انجام می‌شود: حفاظت فیزیکی، حفاظت فنی و حفاظت قانونی.
حفاظت فیزیکی
به منظور حفاظت بافت قدیمی ابنیه و آثار معماری و نیز اشیای موزه‌ای اینگونه حفاظت صورت می‌گیرد، به ویژه در گنجینه‌ها و موزه‌ها امکاناتی را فراهم می‌آورند تا آثار درون موزه‌ها از ایمنی کامل برخوردار شوند؛ بهره‌گیری از شیشه‌های چندجداره، قفل‌های ویژه، گاوصندوق‌های مطمئن، ویترین‌های مناسب با وسایل مجهز. همچنین از لحاظ احداث ساختمان موزه هم جنبه حفاظتی بنا کاملا باید از پیش طراحی و به‌طور کالبدی در موزه نصب شده باشد از جمله آنها امکانات و ابزارهای ایمنی و سیستم‌های الکترونیکی و الکتریکی در داخل موزه و تدارک نیروهای انسانی و آموزش‌دیده برای حراست و نگهبانی بیرون ساختمان موزه و نگهبان ویژه جهت مراقبت از اشیای داخل موزه‌ها است. در مورد امکان تاریخی- فرهنگی هم از طریق پایگاه‌های حفاظتی، پاسداران مربوطه اعزام و در مراقبت از اینگونه آثار همت می‌گمارند.
حفاظت فنی
در به نمایش گذاردن و عرضه اشیای موزه‌ای، چنانچه همه جوانب کار در نظر گرفته نشود زیانبار خواهد بود. نمایش اشیای موزه‌ای هر چند موجبات جلب‌توجه بازدیدکنندگان را فراهم می‌آورد، لیکن بدون توجه به روش‌های مناسب حفاظت فنی، اغلب در نمایشگاه‌ها و ویترین‌های تعبیه‌شده شرایطی را ایجاد می‌کند که منتهی به ویرانی آثار می‌شود و همین امر در خصوص آثار تاریخی هم صدق می‌کند که نتیجه عدم مراقبت‌های فنی لازم در مورد اشیا و آثار است. به همین منظور جهت حفظ و نگهداری از اموال فرهنگی- تاریخی و اشیای موزه‌ای کلیه اقدامات فنی نظیر ایجاد آزمایشگاه‌های تحقیقاتی و حفاظتی و بازپیرایی آثار و نیز تجهیز این ساختارها به دستگاه‌های پیشرفته برای جلوگیری از انهدام اموال و مرمت بخش‌های مختلف آثار تاریخی- فرهنگی و اشیای موزه‌ای لازم و ضروری است.
خطراتی نظیر تاثیر آب و هوا، رشد نباتات و حشرات موذی، عوامل طبیعی نظیر سیل، زلزله، باران‌های شدید در آثار تاریخی و رطوبت و دمای نامناسب تنها بخشی از حلقه بی‌پایان تجزیه و ترکیبی است که ناچارا روی زمین رخ می‌دهد و اشیا و اموال منقول و غیرمنقول و حتی ساختمان‌های قدیمی را که در معرض آنها قرار می‌گیرند آسیب‌پذیر ساخته و آنها را به خطر می‌اندازد. از جمله مواردی که در مقابل اینگونه خطرها زودتر آسیب می‌بینند عبارتند از: چوب، فلزات مختلف، کاغذ، گچ، آجر و بالاخره مواد رنگی.
نگهداری و حفاظت از این آثار نیاز به داشتن اطلاعات فنی دارد که به دانش و علم حفاظت مربوط می‌شود که امروزه به صورت شاخه‌های جدیدی از علوم و مهارت‌ها در دانشگاه‌های جهان تدریس می‌شود و آموزش‌های لازم را در خصوص نگهداری بنا‌ها و اشیای موزه‌ای چه در تالارها و چه انبارهای موزه نسبت به میزان رطوبت، مقدار نور، نوع نور خشکی و برودت هوا و... خواهند داد که در کل انجام کلیه کارهای مربوط به این امور را حفاظت فنی می‌گویند. علاوه بر این در خصوص نگهداری از آثار تاریخی- فرهنگی هم، روش‌های علمی مناسب تا نوع بنا و سایت‌های تاریخی و تپه‌های باستانی آموزش داده می‌شود تا در عمل مورد استفاده قرار گیرد زیرا حفاظت از اموال فرهنگی- تاریخی نیز از وظایف متولیان امر بوده و تاکنون جنبه بین‌المللی هم پیدا کرده است.
ادامه دارد
* استادیار باستانشناسی، تاریخ هنر و جهانگردی
