برنامه‌های رایانه‌ای شدن در هر دو مرحله انتخابات اجرا شد ولی با اشکالاتی همراه بود به نحوی که به‌علت بروز مشکل در نرم‌افزار شهاب پس از پایان رای‌گیری مرحله دوم، حوزه‌های انتخابات نتایج را طبق روال گذشته به ستاد ارسال کردند.
شمارش رایانه‌ای نیز نتوانست طبق برنامه نتایج خود را قبل از روش دستی اعلام کند و نرم افزار جامع انتخابات نیز عملیاتی نشد.
این بخشی از گزارش علیرضا افشار، رئیس ستاد انتخابات کشور است که چندی پیش روی خروجی خبرگزاری‌های مختلف قرار گرفت. گزارشی که باعث شد در گفت‌وگو با وی کم و کیف برگزاری انتخابات رایانه‌ای را جویا شویم.
البته در این گفت‌وگو افشار تنها نبود و دکتر حبیب‌الله حسن خانلو دبیر ستاد انتخابات و سید ذبیح‌الله فیض‌آبادی مشاور IT ستاد انتخابات کشور وی را همراهی می‌کردند.
- بحث رایانه‌ای کردن انتخابات چگونه پیگیری شد؟
در ستاد انتخابات ما ۳ کمیته بررسی قانون انتخابات، کمیته تدوین و ترویج اخلاق انتخاباتی و کمیته رایانه و انتخابات داشتیم و با توجه به تجربه مهم این دوره در دوره بعد اشکالات نرم‌افزاری، سخت‌افزاری و شبکه را بررسی و رفع می‌کنیم.
- اگر موافقید با همین مسئله اشکالات نرم‌افزاری شروع کنیم. نرم‌افزار جامع انتخابات چرا عملیاتی نشد؟
در این نرم‌افزار جایگاه و مراحل کار تمام دست‌اندر‌کاران انتخابات از ستاد انتخابات گرفته تا رئیس حوزه و مسئولان شعب رای‌گیری مشخص شده بود و حتی هشدارهای لازم پیش‌بینی شده بود اما به‌دلیل اینکه فرهنگ استفاده در بین افراد نبود، این نرم‌افزار عملیاتی نشد. از سوی دیگر مجری این نرم‌افزار هم با ما همکاری نکرد و در دوران انتخابات که باید در دسترس می‌بود تا اشکالات را رفع کند، در ایران نبود.
- در ساعات اولیه ثبت‌نام داوطلبان هم که قرار بود به‌صورت اینترنتی برگزار شود مشکلاتی در سایت پیش آمده بود و داوطلبان نمی‌توانستند ثبت‌نام کنند؟
اختلال خیلی کوتاه بود. قرار بود نرم‌افزار به گونه‌ای طراحی شود تا از ارسال فرم‌های ناقص جلوگیری شود و به این منظور تمام صفحات پر نمی‌شد، اطلاعات ارسال نمی‌شد و این مسئله بار زیادی روی سیستم داشت.
اما خوشبختانه ما یک نرم‌افزار پشتیبان داشتیم که در آن اطلاعات افراد صفحه به صفحه ارسال می‌شد و پس از مشکلی که برای نرم‌افزار اولیه پیش آمد از دومی استفاده کردیم. ضمن اینکه در فرمانداری‌ها هم امکانات ثبت‌نام کامپیوتری مهیا بود و در نهایت هم می‌شد از فرم‌های دستی در فرمانداری استفاده کرد.
- همین امکان ثبت نام دستی در فرمانداری باعث نشده بود تا ثبت‌نام اینترنتی جدی گرفته نشود؟ ضمن اینکه در نهایت افراد باید مدارک خود را شخصا به فرمانداری تحویل دهند.
خوب ما هنوز امضای دیجیتال نداریم و طبق قانون باید مدارک دستی و توسط شخص داوطلب تحویل شود اما ما اصرار داریم که این ثبت‌نام اینترنتی انجام شود تا یک مرحله پالایش اولیه روی ثبت‌نام‌کنندگان اعمال شود و در نهایت تعداد مراجعان حضوری کمتر شود.
- یک مرحله از رایانه‌ای شدن انتخابات هم ثبت‌نام و شناسایی رای‌دهندگان بود. در این زمینه موفقیت تا چه اندازه بود؟
ایده‌آل ما این بود که فقط کارت ملی ملاک باشد اما چون طبق قانون در این دوره همچنان شناسنامه ملاک بود، در همان مراحل اولیه بخشنامه کردیم که اپراتور‌ها مانع رای دادن کسی نشوند و درصورت مشاهده مواردی چون ثبت شدن کد ملی یک فرد که حاکی از رای دادن وی در شعبه‌ای دیگر است به تذکر دوستانه اکتفا کنند اما اگر این سیستم به‌طور کامل اجرا شود از بروز تخلفات انتخاباتی جلوگیری می‌شود.
اما در این مرحله حتی دیتابیس ثبت احوال هم با توجه به اینکه حدود ۵ درصد مردم کد ملی ندارند کامل و عاری از خطا نبود. بعضی هم کارت ملی را دیر گرفته‌اند و هنوز تغییرات نهایی در این دیتابیس نبود.
مشکل دیگری که داشتیم وجود نداشتن بارکدخوان در تمام شعبه‌ها بود که باعث می‌شد در وارد کردن کد ملی افراد خطا‌هایی پیش بیاید. در هر حال به‌دلیل این مشکلات از این نرم‌افزار هم ۱۰۰ درصد استفاده نشد.
- این خطاها مثل وارد کردن کد ملی در سیستم قابل ملاحظه بود؟
حدود ۱۰ درصد خطا در وارد کردن کد ملی افراد داشتیم.
- وجود ۱۰ درصد خطای دید در وارد کردن یک کد زیاد و عجیب نیست؟
ببینید اپراتور‌های ما اکثرا به میزان لازم آموزش ندیده بودند. به این مورد اگر خستگی، شلوغی حوزه‌ها و فشار جمعیت و فشار کار و استرس اپراتور‌ها را هم اضافه کنیم طبیعی است که چنین مشکلی وجود داشته باشد.
- می‌رسیم به مرحله شمارش رایانه‌ای آراء. بخشی که گفته می‌شود در بسیاری از حوزه‌ها نرم‌افزار نتوانسته نتایج را پیش از شمارش دستی در اختیار مسئولان بگذارد.
اگر ما بتوانیم در این بخش از شیوه‌هایی چون لمس صفحه استفاده کنیم دقت مسلما بالا می‌رود ولی در اجرا سخت و هزینه‌بر است. ضمن اینکه در همین شیوه فعلی هم اگر ملاک کد افراد بود و نه نام آنها، کار بسیار ساده‌تر می‌شد اما چون ملاک شناسایی نام افراد بود ناچار به استفاده از OCR بودیم که حدود ۵۵ درصد دقت داشت.
OMR که برای خواندن کد افراد استفاده شد، خطا ندارد و در مجموع دقت این بخش حدود ۸۵ درصد شد با توجه به اینکه حدود ۱۵ درصد از رای‌دهنده‌ها از کد شناسایی داوطلبان استفاده نکرده بودند.
- به هر حال شما از ابتدا می‌دانستید که ملاک نام افراد است و با شیوه‌ای که در نرم‌افزار پیش‌بینی شده بود که ابتدا برگه‌های رای اسکن شوند، کد‌ها خوانده شود و سپس توسط اپراتور چک شود، بعد اسامی خوانده شود و تطبیق اسامی توسط اپراتور مجددا انجام شود و در نهایت کد‌ها با اسامی تطبیق داده شود و... فرایندی بسیار طولانی و زمان‌بر خواهد بود.
ما مشکلات سخت‌افزاری زیادی داشتیم. بودجه مورد نیاز برای خرید تجهیزات خیلی دیر رسید و ما واقعا برای تهیه اسکنر و رایانه‌های حوزه‌ها مشکل داشتیم. ضمن اینکه تا آخرین روز‌ها قطعی نبود که انتخابات رایانه‌ای برگزار شود. از طرفی برای آموزش ۷۰ هزار نفری که در انتخابات دخیل بودند زمان کافی وجود نداشت.
دو گانه بودن شمارش دستی و رایانه‌ای هم مورد دیگری بود که ما را محدود می‌کرد. مجموع این مشکلات باعث شد استفاده از نرم‌افزار‌ها آن جور که باید نتیجه ندهد اما باید اعتراف کنیم که کار بزرگی انجام شده و واقعا از نظر فنی مشکل خاصی وجود ندارد و این ایراد‌های کوچک قابل رفع است و در دوره‌های دیگر می‌توان از این شیوه بهترین بهره را برد.
- به‌نظر شما مهم‌ترین عاملی که باعث شد در این دوره کار با سرعت مورد نظر پیش نرود، چه بود؟
آشنا نبودن اپراتور‌ها به گونه‌ای که گاه در برخی حوزه‌ها مثلا گیر کردن یک برگه رای در اسکنر مدت‌ها کار را متوقف می‌کرد یا با کوچک‌ترین اشکالی که در ارتباط اینترنتی پیش می‌آمد ثبت آنلاین مشخصات رای‌دهنده‌ها متوقف می‌شد و اطلاعات را آفلاین وارد می‌کردند.
- پس می‌توانیم امیدوار باشیم که آموزش اپراتور‌ها در نهایت باعث سرعت در شمارش آراء در دوره‌های دیگر شود؟
مطمئنا همین‌طور است. آزمایش ما با استفاده از یک اپراتور معمولی و با سرعت متوسط نشان داد که شمارش ۱۰۰ برگه رای ( در انتخابات مرحله دوم تهران که با انتخاب ۱۱ کاندیدا همراه بود) ۲۰ دقیقه طول می‌کشد درحالی که شمارش دستی بیش از ۵۰ دقیقه زمان می‌برد.
البته شمارش رایانه‌ای جایی قابلیت خود را نشان می‌دهد که تعداد رای و تعداد کاندیداها بالاتر باشد و ان شاءالله اگر ما از هم‌اکنون به فکر تعلیم تعدادی اپراتور برای استفاده از این نرم‌افزار‌ها باشیم، می‌توانیم در دوره‌های آینده به بهترین شکل از این امکانات استفاده کنیم.
- زیرساخت‌های ارتباطی ما اصلا برای برگزاری یک انتخابات رایانه‌ای مهیاست؟
خوب به هر حال در زیر‌ساخت‌ها مشکل وجود دارد و در تمام بخش‌ها مثل شبکه مدرسه‌ها، بانک‌ها و... این ضعف مشهود است اما در این مورد وزارت ICT با ما کمال همکاری را داشت که از آنها سپاسگزاریم. توجه داشته باشید که در نهایت کار بسیار بزرگی انجام شده است.
شاید کسی تصور نمی‌کرد که اتصال از ۴۵ هزار نقطه به سرور مرکزی برای ثبت کد ملی افراد که منجر به حدود ۹۰ هزار تراکنش در دقیقه می‌شود( با فرض اینکه در هر دقیقه در یکی از شعبه‌ها دست کم یک نفر رای دهد) بدون مشکل باشد ولی در نهایت حدود 85 درصد شعبه‌ها به‌صورت آنلاین با مرکز در ارتباط بودند.
- در بزرگی کاری که انجام شده هیچ شک و شبه‌های وجود ندارد. اما یک رویکرد هم‌این است که آیا بهتر نبود ابتدا تمام کم و کاست‌های زیرساختی، سخت‌افزاری و نرم‌افزاری حل می‌شد تا اولین تجربه انتخابات الکترونیک در کشور تاثیر‌گذار‌تر و بی‌عیب و نقص‌تر می‌بود؟
ما تا این سیستم را در سطح ملی امتحان نمی‌کردیم اشکالات قطعی را متوجه نمی‌شدیم. علاوه بر آن در تمام سازمان‌های ما عدم‌پذیرش ریسک مشکل‌ساز است اما سیستم باید از مدیران ریسک‌پذیر حمایت کند.
در بحث انتخابات هم همین است ما اگر تا سالیان سال انتخابات دستی برگزار می‌کردیم کسی معترض نمی‌شد، اما یک بار برای همیشه باید این ریسک را می‌کردیم که البته خوشبختانه این انتخابات نتایج مثبتی هم در بر داشت.
