مطابق آنچه در کتاب‌های قدیمی نقل شده، کشورمان از دوران فرمانروایی هخامنشیان نهاد کوچکی برای نگهداری اینگونه اسناد داشته که نام آن در دوره‌های مختلف تاریخی تغییر کرده است. دژ نبشت، خزانه اسناد، خزانه حجت، سالنامه، دفترخانه دیوان اعلی و اتاق اسناد یا بیوتات از آن دست نام‌هایی است که در سال‌های دور به محل نگهداری اسناد و کتیبه‌های مهم و تاریخی اطلاق می‌شده اما آرشیو با ساختار نوینش از سال۱۳۴۹ سر و شکل گرفت و پایه‌های تاسیس سازمان اسناد ملی ایران گذاشته شد.
این سازمان که در سال۱۳۸۱ با کتابخانه ملی ادغام شد جایی برای دسترسی به بسیاری از اسناد و پرونده‌های مهم تاریخی است و اگر به رویت اسناد تاریخی و خاک‌خورده علاقه دارید جایی بهتر از سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران پیدا نمی‌کنید. ساختمانی که بر بالای آن عنوان «آرشیو ملی ایران» هم خورده است. به مناسبت روز اسناد ملی و میراث مکتوب سری به این مکان مهم زده‌ایم تا روند طبقه‌بندی و ترمیم و نگهداری اسناد و پرونده‌های مهم تاریخی را روایت کنیم.
- از ترمیم تا تنظیم
گشت وگذار چند ساعته در ساختمان اسناد و کتابخانه ملی ایران کافی است تا بدانیم اسناد تاریخی به آسانی در دسترس عموم قرار نمی‌گیرند و افراد زیادی برای مرمت، نگهداری و در نهایت در معرض دید عموم قراردادن آنها تلاش و متخصصان بسیاری در این چرخه فعالیت می‌کنند. به گفته حامد ایرانشاهی، مدیرکل خدمات آرشیوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نزدیک به ۷۵۰هزار پرونده آرشیوی در این مکان نگهداری می‌شود و هر پرونده شامل چند سند است که پژوهشگران برای تکمیل پروژه‌های تاریخی به آنها استناد می‌کنند.
بد نیست بدانید که پرونده‌ها و اسناد تاریخی که قدمت برخی از آنها به چند دهه قبل برمی‌گردد، در شرایط نامطلوبی نگهداری شده‌اند و قبل از ورود به ساختمان اسناد و کتابخانه ملی ایران باید مرحله میکروب‌زدایی را پشت‌سر بگذارند. همه اسناد قدیمی،
قبل از هر کاری در دستگاه بزرگی که با گاز اتیلن اکسید پر شده قرار داده می‌شود و بعد از ۷ساعت از دستگاه خارج می‌شوند تا به اتاق هوادهی منتقل کنند تا گازهایی که در فرایند ضدعفونی، کاغذها را آغشته کرده حسابی پاک شوند. یکسری اسناد قدیمی هم که به‌دلیل جذب ترکیبات شیمیایی آلوده می‌شوند، درست مثل یک بیمار عفونی به آزمایشگاه شیمی و بیولوژیک می‌روند تا توسط متخصصان و با مواد قلیایی درمان شوند.
جالب است بدانید ضدعفونی و آسیب‌شناسی اسناد تاریخی در ردیف مشاغل سخت و زیان‌آور دسته‌بندی شده و همه کارمندان و متخصصان این بخش، سختی کار دریافت می‌کنند. بعد از پایان مرحله ضدعفونی و درمان اسناد شیمیایی، نوبت به مرمت آنها می‌رسد و در سالن مرمت هم تعدادی از متخصصان انتظار اسناد تاریخی و کهنی را می‌کشند که به‌واسطه نگهداری در شرایط غیراستاندارد آسیب دیده‌اند و نیاز به ترمیم دارند.
قدیمی‌ترین سندی که ۲ هفته قبل در این سالن ترمیم شده مربوط به دوران حکومت ایلخانی است. این سند تاریخی، فرمان ابوسعید مغول، آخرین پادشاه ایلخانی را نشان می‌دهد و به لحاظ تاریخی ارزش فراوانی دارد. طبقه‌بندی اسناد هم در سالن تنظیم و توصیف اسناد انجام می‌شود. اینجا حدود ۷۰نفر از متخصصان که فوق‌لیسانس و دکتری تاریخ‌شناسی دارند روی اسناد تاریخی که از سوی نهادها و سازمان‌های دولتی یا توسط افراد حقیقی و حقوقی اهدا می‌شود مطالعه می‌کنند تا برای طبقه‌بندی آنها به نتیجه برسند. بعد از این مرحله است که همه اسناد برای نگهداری در شرایط استاندارد به مخازن مخصوص منتقل می‌شوند و تصاویر آنها بنا به درخواست محققان و پژوهشگران و دانشجویان در دسترس آنها قرار داده می‌شود.
- این سندهای زیرخاکی
سازمان اسناد و کتابخانه ملی دریچه‌ای رو به تاریخ ایران زمین است؛ چرا که در این مکان اسناد تاریخی مهمی نگهداری می‌شود که برای کشف و نگهداری آنها زحمات زیادی صرف شده است. لوح بزرگی که متمم قانون اساسی دوران مشروطه در آن حک شده یکی از همین اسناد است که به فرمان مظفرالدین‌شاه تدوین شده و امضای محمدعلی شاه قاجار به سال ۱۳۲۴هجری قمری (۱۱۶سال قبل) پای آن به چشم می‌خورد. ماجرا از این قرار است که در قانون اساسی مشروطه، بند یا جمله‌ای به نام«حقوق ملت» در آن قید نمی‌شود و بعد از مدتی دربار به این نتیجه می‌رسد که قانون اساسی را بازنویسی کند تا حقوق ملت در آن قید شود که بعدها به متمم قانون اساسی مشروطه معروف شد.
با توجه به اینکه اصل قانون اساسی مشروطه به مرور زمان از بین رفته، متمم قانون اساسی ارزش تاریخی فراوانی دارد. قدیمی‌ترین سندی که در سازمان اسناد و کتابخانه ملی نگهداری می‌شود، کتیبه‌ای است که فرمان ابوسعید مغول مبنی بر معافیت مالیاتی منطقه کوهک فارس را نشان می‌دهد و قدمت آن به سال ۷۲۶هجری قمری، یعنی ۷۱۴سال قبل برمی‌گردد. به گفته حامد ایرانشاهی، مدیرکل خدمات آرشیوی سازمان و کتابخانه ملی ایران، این سند تاریخی از سوی پروین حکمت، دختر اصغر حکمت که وزیر فرهنگ دوره رضاشاه بود اهدا شده و سندی قدیمی‌تر از آن در آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران موجود نیست.
- نقشه‌های تاریخی
همه اسناد تاریخی که بیشتر آنها ارزش معنوی فراوانی دارند در طبقات زیرین و داخل اتاق‌ها یا همان مخازن اسناد نگهداری می‌شوند؛ اسنادی که به دوره‌های تاریخی مختلف تعلق دارند و برای بسیاری از پژوهشگران تاریخی یک منبع مطمئن و مستند به شمار می‌رود. مثلا در مخزن شماره ۱۱ نقشه سفرهای ناصرالدین‌شاه دیده می‌شود و روی یکی از نقشه‌ها نوشته شده:
نقشه سفر ناصرالدین شاه به عراق عجم در سال ۱۳۱۰هجری قمری. نخستین نقشه تهران هم که توسط عبدالغفار کشیده شده و همه دروازه‌های تهران روی آن قابل مشاهده است هم اینجاست. جالب است که روی نقشه، سنگلج، بزرگ‌ترین محله تهران بوده و دروازه‌دولت و دروازه یوسف‌آباد در شمال تهران نشان داده شده‌اند. تابلوی روبان‌دوزی پروین اعتصامی و قرآن دست‌نوشته روی پوست آهو از دیگر اسناد مهمی است که در سالن مخازن از آنها نگهداری می‌شود.
نظر شما