فلیکس هوفمان، شیمیدان و پژوهشگر آلمانی، ۱۱۰ سال پیش، دارویی را به ثبت رساند که امروزه در هر خانه‌ای پیدا می‌شود. این دارو چنان خوشنام شد که فیلسوفی قرن بیستم را «قرن آسپیرین» نامید.
نام شیمیایی این دارو «اسِتیل سالیسیلیک اسید» است و نام ترکیب اصلی اش از واژه سالیکس به معنی درخت بید گرفته شده است. گویا از صدها سال قبل، مردم می‌دانستند که جویدن یک تکه چوب بید می‌تواند دردشان را تسکین دهد. پس حتما باید ماده‌ای در این چوب یا پوسته اش می‌بود که خاصیتی این چنین داشت. چوب را تراشیدند و جوشاندند و دیدند وقتی آن جوشانده را می‌خورند درد کم می‌شود. این خاصیت البته در برخی گیاهان دیگر هم مثل گیاه گنه گنه وجود داشت.
در سال ۱۸۲۸ یعنی حدود ۱۸۰ سال پیش، داروسازی در مونیخ، قرص زردی از پوسته بید ساخت و آنرا به نام سالیسین به بازار عرضه کرد. ۵۰ سال بعد اسید سالیسیلیک را در آزمایشگاه تولید کردند.
قیمت این اسید در بازار یک دهم قیمت ماده طبیعی اش بود، ولی هم خیلی بدمزه بود و هم دهان و معده را اذیت می‌کرد. اما درست در روز ۱۰ آگوست ۱۸۹۷، ترکیب امروزی آسپیرین توسط فلیکس هوفمن در آزمایشگاهی در شهر ووپرتال آلمان کشف و ثبت شد. ترکیبی از همان اسید سالیسیلیک که به اصطلاح استیله شده بود. البته نام آسپیرین را دو سال بعد به آن دادند.
داروهای تسکین‌دهنده، به ویژه داروهای ضد سردرد در آغاز قرن گذشته کم نبوده‌اند. ولی آسپیرین توانست با وجود همه داروهای تازه به بازار آمده، مقبولیتش را حفظ کند. شاید به همین دلیل، فیلسوف اسپانیولی «اورتِگا گاسِت» در آغاز قرن بیستم این قرن را سده آسپیرین نامید.
اما این جادوگر شیمیایی با گذشت زمان خواص مفید دیگری هم از خود نشان داد. به زودی معلوم شد آسپیرین برای جلوگیری از تجمع تکه‌های خونهای لخته شده در رگها مفید است. چنانچه امروز هم بسیاری از سالمندان آسپیرین را برای به اصطلاح «رقیق‌شدن خون» مصرف می‌کنند.
معجزه آسپیرین
اما آسپیرین اثر ضد دردش را چطور اعمال می‌کند؟ درد در حقیقت چیزی است که آن را در مغز خود حس می‌کنید و توسط رگهای عصبی انتقال پیدا می‌کند. برای مثال، اگر شما با چکش بر دست خود بکوبید، آن بخش از دست شما که صدمه دیده است و دارای تعداد زیادی پایانه عصبی است، پیام‌هایی را به مغز ارسال می‌کند.
این پایانه‌ها، ردیابهایی هستند که عوامل خارجی از قبیل حرارت، مالش، لرزش و به طور کلی از ریزترین تماس تا بزرگترین ضربه‌ها را احساس می‌کنند. هر یک از این احساسات، گیرنده خاص خود را دارد.
از طرفی، بافت آسیب دیده مواد شیمیایی آزاد می‌کند که موجب می‌شود این ضربه ناگهانی، بیش از آنچه هست شدید به نظر برسد. درست مانند زمانی که برای بهتر شنیدن موسیقی صدای دستگاه را بلندتر می‌کنیم تا آن را در میان صداهای دیگر تشخیص دهیم.
گروهی از این مواد شیمیایی پروستا گلندین نام دارند و توسط آنزیمی‌به نام سیکلو اکسیژناز2 یاCOX-2، ساخته می‌شوند. این آنزیم از سلولهای آسیب دیده ترشح می‌شود. به دلیل وجود پروستا گلندین، پایانه‌های عصبی، پیامهای قویتری مخابره می‌کنند و این پیامها با رسیدن به مغز و سیستم عصبی، معنا می‌شود و ما درد را حس می‌کنیم.
البته پروستا گلندین نه تنها در عضو آسیب دیده حس درد را ایجاد می‌کند، بلکه موجب درمان التهاب آن نیز می‌شود. حتی دردی که حس می‌کنیم هم یک نعمت است. درد به شما می‌گوید که انگشت شما صدمه دیده و باید از آن مراقبت کنید.
اما مشکل از آنجا آغاز می‌شود که گاهی، اعضای بدن بدون ضربه دیدن یا هر دلیل دیگری دردناک می‌شوند. برای مثال شما بارها دچار سردرد شده‌اید و دلیل آن می‌تواند انقباض عضلات گردن یا سر باشد یا اینکه در اثر گرفتگی رگی در مغز ایجاد شده باشد. در تمام این موارد پروستا گلندین به عنوان عامل اصلی درد، حضور دارد. اما آسپیرین چه می‌کند؟
آسپیرین با جلوگیری از ساخته شدن پروستا گلندین، به کم شدن یا از بین رفتن عوارض کمک می‌کند. آنزیم COX-2 را به یاد دارید؟ این ماده در واقع یک پروتئین است که توسط سلولهای بدن ساخته می‌شود و کار آن گرفتن مواد شیمیایی شناور در بافت و تبدیل کردن آن به پروستا گلندین است.
آنزیم COX-2 در بسیاری از بافتهای سالم نیز موجود است اما مقدار فراوان آن توسط بافتهای آسیب دیده ساخته می‌شود. کار آسپیرین این است که با چسبیدن به مولکول این آنزیم، مانع انجام شدن کار او می‌شود و در اصل مانند یک قفل عمل می‌کند. بنابراین با مصرف آسپیرین، شما آنچه که تولید کننده درد است را از بین نمی‌برید، بلکه میزان پیامهای درد را کم می‌کنید.
گل بی‌خار؟!
اگرچه برای آسپیرین سودهای بسیاری قائل شده‌اند و آن را حتی جلوگیرنده انواعی از سرطان تشخیص داده اند، ولی هیچ دارویی نیست که آثار جانبی نداشته باشد. بیشترین اثر جانبی آسپیرین اختلال در سیستم گوارشی است.
پروستا گلندین، ماده‌ای است که به دلایل دیگری نیز در بدن مورد نیاز است. یکی از این موارد، معده است. این ماده در معده به آنزیم COX-1 مبدل شده و موجب محکم و ضخیم ماندن جداره معده می‌شود. اما آسپیرین مانع عملکرد COX-1 می‌شود و موجب نازک شدن جدار معده و حساس شدن آن به ترشحات اسیدی می‌شود و به همین دلیل است که آسپیرین معده را حساس و ناراحت می‌کند.
همچنین ثابت شده است که مصرف آسپیرین در سنین زیر 16 سال می‌تواند شانس عارضه‌ای موسوم به «نشانگان ری» که در آن کبد از کار می‌افتد را بالا ببرد.
با این حال، تحقیقات جدید در گوشه و کنار دنیا نشان داده است که مصرف آسپیرین می‌تواند در پیشگیری از بسیاری از بیماری‌هایی که ظاهرا ربطی به این دارو ندارند، موثر باشد.
آیا آسپیرین ایرانی نامرغوب است؟
درصورتی که می‌دانیم ماده اصلی آسپیرین در سراسر جهان یکسان است، آیا درست است که آسپیرین‌های ایران تأثیر آسپیرین‌های اروپا و به خصوص آلمان را ندارد؟
واقعیت این است که تلقین در تاثیر داروها یک پدیده کاملا شناخته شده است. اگر معتقد باشیم که مثلاً آسپیرین خارجی نسبت به نوع ایرانی آن تأثیر بیشتری دارد، تاثیر بهتری را هم احساس می‌کنیم. مسئله دیگر، روش تولید داروست. برای ساختن آسپیرین، موادی در دستگاه مخصوص ریخته می‌شوند. بسته به اینکه این مواد به اندازه لازم فشرده بشوند یا نه، قرص سفت یا کمتر سفت می‌شود.
به‌این ترتیب دارو دیرتر یا زودتر در معده حل می‌شود و به همین نسبت، ماده موثره، دیرتر یا زودتر به رگها و منشاء درد می‌رسد و دیرتر یا زودتر اثر می‌کند. به هرحال بطور کلی تأثیر داروی آسپیرین در تمام دنیا یکسان است و فقط این تأثیر می‌تواند با تأخیر انجام شود و اینکه تأثیر آن کلاً فرق کند، تلقینی است.
