87سال دارد و از 10سالگي چاروق‌دوز بوده است. مي‌گويد: «اين روزها در استان خراسان ديگر نه كسي چاروق مي‌پوشد و نه كسي چاروق مي‌خرد!» اما استاد حسين‌علي محمدزاده هنوز هم كه هنوز است با مهارت خاصي، پاپوش مي‌دوزد. انگار برايش مهم نيست كه چاروق بازار ندارد و كسي خريدارش نيست. براي او همين كافي است كه اين پاپوش محلي از چشم نيفتد و حداقل تا زماني كه استاد هست، چاروق هم باشد.
پشت ميز كارش نشسته و پيشبندي به كمرش بسته است. در حال دوردوزي يك كفش محلي است؛ كفشي كه در ميان اهالي خراسان به چاروق معروف است. روي ميز كارش عينكي ذره‌بيني جا خوش كرده. حسين‌علي محمدزاده به جزئيات و نكات ريز كه مي‌رسد عينك خود را به چشم مي‌زند تا مبادا كفش‌ها نقصي داشته باشند. آنقدر شب و روزش را در اين مغازه كوچك گذرانده كه ديگر چشم‌هايش سويي ندارند اما هنوز هم دست از كار و امرار معاش برنداشته. خودش مي‌گويد: «من دلم مي‌خواهد تا آخرين نفس كار كنم و دست از تلاش برندارم. با اينكه ديگر مردم اينگونه كفش‌ها را نمي‌پسندند اما من چاروق‌هايم را با علاقه و از روي دل مي‌دوزم. همين از روي دل كار كردن باعث مي‌شود كساني مشتري چاروق شوند كه تا به حال من را نديده و نمي‌شناسند. اين براي من لذتبخش است».
ما هم نقاشيم!
امروزه تنوع كفش بسيار زيادشده است. كافي است پايتان را داخل يك مغازه بگذاريد تا فروشنده انواع و اقسام كفش‌ها را مقابل‌تان به صف كند؛ كفش‌هايي كه درست اندازه پايتان است اما در دكان حسين‌علي محمدزاده تنها يك نوع كفش توليد و به فروش مي‌رسد؛ كفشي كه استاد سعي كرده اصالت‌اش را حفظ كند و درست مثل قديم با همان روش، مواداوليه و با همان شكل دوخته مي‌شود. آقاي محمدزاده براي رسيدن به اين مرحله سال‌ها شاگردي كرده، جور استاد كشيده و خاك اين حرفه را خورده است. او برايمان از آن اوايل مي‌گويد. آن وقت‌هايي كه چندين كفش را خراب كرد تا توانست به فوت و فن‌هاي چاروق‌دوزي پي‌ببرد و يك كفش بي‌عيب و نقص را توليد كند؛ «من از 5سالگي شاگرد مرحوم حاج علي قنادزاده شدم؛ يكي از قديمي‌ترين استادان چاروق‌دوزي كه چرم در دستانش مثل موم نرم مي‌شد. دستان هنرمند استاد قنادزاده كفش‌هاي زيبايي خلق مي‌كرد».
وقتي در مورد چاروق حرف مي‌زند، انگار دارد يك تابلوي نقاشي يا يك اثر هنري را تشبيه مي‌كند، مي‌گويد: «نقاش با بوم و رنگ سر و كار دارد و تابلويي را كه مي‌كشد از روي دل است، چاروق دوز هم مانند نقاش با دستانش، حرف و خواسته دلش را خلق مي‌كند. حالا فرق‌اش اين است كه دست ما پينه بسته و از دست نقاش زشت‌تر است.» عشق و علاقه آقاي چاروق‌دوز به كارش باعث شده حرفه‌اش را به چشم ديگري ببيند و همه اينها را مديون استادي است كه اين كار را به او آموخت.
آخرين بازمانده نسل چاروق‌دوزان درباره استادش چنين مي‌گويد: «مرد مهربان و خوشرويي بود و وقتي متوجه شد من عاشق چاروق‌دوزي شده‌ام، تصميم گرفت اين كار را به من ياد بدهد. آن موقع 5 سالم بود و تازه پدرم را از دست داده بودم. زمان قديم اينطور نبود كه بچه‌ها چشم به جيب پدر و مادرشان بدوزند. آنها بايد خيلي زود حرفه‌اي را ياد مي‌گرفتند و در آن استاد مي‌شدند. به همين‌خاطر وقتي پدرم فوت شد، من در مغازه چاروق‌دوزي مشغول به‌كار شدم. داشتن يك استاد دلسوز و خوش‌قلب، لطفي بود كه نصيب هر كسي نمي‌شد اما اين لطف و خوش اقبالي شامل حال من شد». 5سال براي يادگيري چاروق‌دوزي وقت گذاشت و عرق ريخت تا اينكه در 10سالگي موفق شد، همه فوت و فن‌هاي اين‌كار را به خوبي ياد بگيرد.
كفش 3 روزه
حالا پيرمرد چاروق‌دوز سال‌هاست كه در بجنورد زندگي مي‌كند. او هر روز زود از خواب بيدار و سوار بر دوچرخه قديمي‌اش مي‌شود و تا كارگاه كوچك خود ركاب مي‌زند. شايد خيلي‌ها تصور كنند كه چاروق‌دوزي كار آساني است اما شكل دادن به چرم سرسخت گاو كار هر كسي نيست؛ «ما براي درست كردن چاروق، برخلاف كفش‌هاي ديگر كه از چند تكه به هم دوخته شده درست مي‌شوند، بايد از يك تكه چرم استفاده كنيم؛ چرم گاوي كه بسيار ضخيم و محكم است و كار را براي چاروق‌دوز سخت‌تر مي‌كند». به گفته آقاي محمدزاده هنر يك چاروق‌دوز اين است كه چاروقي يكپارچه از چرم و بدون تكه تكه شدن بدوزد. البته هر كاري فوت و فن‌هاي خودش را دارد؛ «قبل از دوخت اين كفش بايد چرم را 24ساعت در آب قرار بدهيد تا حسابي نرم شود. چرم گاو چين و چروك زياد دارد و من پس از اينكه چرم خيس خورد، شروع مي‌كنم به ورز دادن آن. بعد از آن مي‌روم سراغ قالب گيري. چرم را روي قالب‌هاي مخصوصي كه دارم قالب مي‌زنم و با يك تكه بند مي‌بندم تا چرم حالت بگيرد. چرم خيس خورده بايد 24ساعت ديگر هم در اين حالت باقي بماند». البته تازه از اينجا به بعد كار اين كفاش كهنه‌كار به شكل جدي‌تري شروع مي‌شود. او در ابتدا جلوي كفش را مي‌دوزد و كمكم به سراغ قسمت‌هاي ديگر آن مي‌رود؛ «از اينجا به بعد من بايد يكسري دوخت‌هاي تزييني را روي كفش‌ها پياده كنم. پس از اين مرحله ديگر كفش آماده پوشيدن است. پاپوشي محلي كه بسيار محكم و زيباست». به گفته آقاي كفاش اين پاپوش از ايجاد ترك در كف پا به‌شدت جلوگيري مي‌كند؛ «من در كفي اين كفش هم از چرم استفاده مي‌كنم تا پا درون آن راحت باشد. با وجود اين مردم ديگر مثل قبل از اين نوع كفش استفاده نمي‌كنند». آقاي محمدزاده برايمان تعريف مي‌كند كه بيشتر توريست‌ها و اهالي قديمي خراسان چاروق خريداري مي‌كنند؛ «گردشگران از اين كفش استقبال مي‌كنند. حالا نمي‌دانم اين كفش را به‌خاطر راحتي و پوشيدن خريداري مي‌كنند يا به‌خاطر زيبايي‌اش. به هر حال همين كه چاروق را در طاقچه خانه‌ها هم ببينم برايم كافي است» .
صنعتگر برتر
آقاي محمدزاده بيشتر براي دلش چاروق مي‌دوزد تا براي مشتري. او هنوز هم مثل گذشته به اين كار علاقه دارد و در اين‌باره مي‌گويد: «من گاهي اوقات در نمايشگاه‌هايي كه در شهرمان برگزار مي‌شود شركت مي‌كنم و چاروق‌هايم را به نمايش مي‌گذارم. گاهي هم از طريق همين نمايشگاه‌ها مي‌توانم پاپوش‌هاي چرمي خود را بفروشم اما بيشتر هدفم معرفي اين پاپوش است تا كسب درآمد.» اين استاد چاروق‌دوزي تا به امروز موفق شده در بيش از 20نمايشگاه و در شهرهاي تهران، كرمانشاه، همدان، قزوين، زاهدان و... كارهاي خود را به نمايش بگذارد. او حتي در سال 1388و 1390در نمايشگاه صنايع‌دستي بوشهر و بجنورد شركت كرد و توسط مسئولان سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري به‌عنوان صنعتگر برتر شناخته شد؛ «من سعي كرده‌ام اين شغل را به ديگران هم آموزش بدهم تا مبادا يك روز مردم هنر چاروق‌دوزي از يادشان برود. به همين‌خاطر در حال حاضر در سازمان ميراث فرهنگي خراسان شمالي به شاگردان خود چاروق‌دوزي آموزش مي‌دهم».
قدمت ديرينه چاروق
به گفته كفاش بجنوردي چاروق قدمت زيادي دارد. بعضي‌ها معتقدند قدمت اين كفش به دوره حضرت موسي(ع) بازمي گردد اما هنوز سندي براي اثبات اين موضوع به‌دست نيامده؛ «من در اين مدتي كه وارد بازار كار شده‌ام فقط حرفه چاروق‌دوزي را ادامه داده‌ام و حتي فكر تغيير شغل هم به ذهنم نرسيده است. چراكه به اين كار علاقه داشتم». به گفته محمدزاده در گذشته مردم خراسان چاروق را با لباس‌هاي محلي مي‌پوشيدند ولي امروزه مردم نه ديگر از لباس محلي استفاده مي‌كنند نه چاروق؛ «تنها خوشحالي من اين است كه يكي از پسرانم به اين شغل علاقه نشان داده. البته در اين ميان دخترم هم گاهي به كمكم مي‌آيد و با هم چاروق مي‌دوزيم. آنها در برپايي نمايشگاه بسيار به من كمك مي‌كنند». با تلاش‌هاي او بالاخره، چاروق، كفش محلي استان خراسان در سال 1389به نام حسين‌علي محمدزاده به ثبت ملي رسيد؛ كسي كه به گفته مسئولان آخرين بازمانده از نسل چاروق‌دوزان است.
چاروق‌ها را به روز كرديم
اميد محمدزاده: فرزند استاد
چاروق را اين روزها جوان‌هاي نسل جديد ايران زياد به‌خاطر نمي‌آورند. درحالي‌كه چاروق‌دوزي در ايران شغل آبا و اجدادي بسياري از ماها بوده است. در تعريف چاروق آمده است كه نوعي پاپوش سنتي است كه براي پوشش پا در محيط بيرون از خانه و داخل خانه از آن استفاده مي‌شود كه علاوه بر توليد در استان خراسان شمالي، در زنجان به روشي ديگر توليد مي‌شود و به آن در زبان تركي «چارخ» مي‌گويند. اين پاپوش در انواع مختلف توري، پرده‌بند و تمام چرم (پشت باز و پشت بسته) و با استفاده از چرم گاو، نخ‌هاي ابريشمي رنگارنگ و نخ گلابتون توليد مي‌شود. من از وضعيت چاروق‌دوزي در زنجان خبر ندارم چون چاروق‌هايي هم كه در زنجان بافته مي‌شوند، روشي كاملا متفاوت دارند. اما در كل استان‌هاي خراسان شمالي، رضوي و جنوبي فقط 5نفر اعضاي خانواده ما هستند كه چاروق‌دوزي مي‌كنند كه همه ما اين حرفه را از پدرمان ياد گرفته‌ايم و تا وقتي ما سالم باشيم، حال و روز چاروق هم خوب خواهد بود. همين چند وقت پيش خانواده ما يك چاروق سنتي را توليد كرد كه مهر اصالت يونسكو را هم گرفت؛ اما واقعا متأسف هستم كه الان ديگر، چاروق‌هاي سنتي به‌عنوان پاپوش استفاده نمي‌شوند و با ورود كفش‌هاي طبي، چاروق‌ها هم خاصيت خود را از دست داده‌اند و بيشتر حالت موزه‌اي پيدا كرده‌اند. به همين دليل ما به‌خاطر شرايط ايجادشده تصميم گرفتيم در مدل چاروق‌ها تغييراتي ايجاد كنيم. اكنون چاروق‌ها را در 5 تا 6 مدل توليد مي‌كنيم. اين كار سبب شد مردم بار ديگر از چاروق‌ها استفاده كنند كه باعث شد اندكي كسب و كار ما هم رونق بگيرد. يك هنرمند چاروق‌دوز اگر تمام وقت خود را صرف دوختن چاروق كند، يك روزه مي‌تواند يك جفت چاروق توليد كند؛ ولي چون ما سري‌كاري مي‌كنيم و هريك از اعضاي خانواده بخشي از كار يك چاروق را برعهده دارد، توليدمان بيشتر است. الان قيمت چاروق از 40هزار تومان تا 80هزار تومان است، قيمتي كه شايد در مقايسه با كفش‌هاي چرمي و ماشيني بازاري قابل توجه باشد. بنابراين همه ما اميدواريم اين كفش سنتي ايراني از وضعيت رخوت و بي‌توجهي كه قرار گرفته بيرون بيايد و روزي در پاي تك‌تك ايراني‌ها چاروق اصيل ايراني ببينيم.
نظر شما