به گزارش مهر، طرح ایجاد رصد خانه ملی ایران به منظور خودکفایی کشور در انجام فعالیت‌های پژوهشی در نجوم و کیهان شناسی، مورد توجه کارشناسان و متخصصان ایرانی قرار گرفت و برای اولین بار در سال 78، موضوع اجرای این طرح در شورای پژوهش کشور مطرح و مقرر شد بهترین مکان برای اجرای این طرح شناسایی و معرفی شود.
در نهایت اواخر سال 87 به عنوان یکی از طرح‌های کلان ملی فناوری از معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری مورد حمایت قرار گرفته و با اختصاص اعتبار وارد مرحله عملیاتی شد.
چرایی ایجاد رصدخانه ملی
نبود مرکزی جامع برای انجام فعالیت‌های پژوهشی در حوزه اختر شناسی و کیهان شناسی سبب شد بسیاری از فعالیت‌های پژوهشی در این زمینه با کندی رو به رو و متخصصان و فعالان این بخش با کمبودهای جدی در این زمینه مواجه شوند.
با درک این موضوع و ضرورت‌های موجود برای فعالیت در این بخش، با برنامه ریزی‌های صورت گرفته و حمایت‌های انجام شده موضوع ایجاد اولین رصد خانه پژوهشی کشور در دستور کار قرار گرفت و مقرر شد با اجرای آن، زیر ساخت‌های پژوهشی در نجوم و کیهان شناسی برای محققان و علاقه مندان این رشته تامین شود.
در این رصد خانه، تشکیل گروه‌های پژوهشی و گسترش این گروه‌ها در بخش‌های توسعه فناوری با هدف ایجاد آمادگی برای انجام فعالیت‌های نجوم شناسی در کنار ایجاد تلسکوپی مدرن با رده 4 متری در دستور کار قرار دارد که این موضوع رصد خانه ملی ایران را به مرکزی برای فعالیت‌های کیهان شناسی در داخل و خارج کشور در آینده‌ای نزدیک تبدیل خواهد کرد و نیازهای پژوهشی کشور را در این حوزه پاسخ خواهد داد.
از سوی دیگر، تربیت متخصصان و منجمان آینده و افزایش دقت در بررسی تغییرات آب و هوایی از دیگر کاربردهای این رصد خانه خواهد بود.
موقعیت جغرافیایی رصدخانه
با مطالعات دامنه دار صورت گرفته از سوی کارشناسان و متخصصان در مدت شش سال، با توجه به نتایج مطالعاتی ازقبیل سرعت و جهت باد، دما و رطوبت نسبی، اندازه گیری میزان ابرناکی، مطالعات زمین شناسی و لرزه خیزی، اندازه‌گیری دید، اندازه‌گیری تغییرات ریز دمایی، درخشندگی سطحی آسمان، شورای راهبری رصد خانه ملی ایران موقعیت قله سه هزار و 600 متری گرگش را به عنوان مکان نهایی برای اجرای این طرح در پاییز 89 تایید و عملیات اجرایی این رصد خانه در این ارتفاع آغاز شد.
قله گرگش در 35 کیلومتری جنوب شهرستان کاشان در استان اصفهان و در موقعیت جغرافیایی 33 درجه و 40 دقیقه و 25 ثانیه شمالی و طول‌جغرافیایی 51 درجه و 19 دقیقه و 5 ثانیه شرقی واقع شده است.
آغاز عملیات اجرایی ساخت سامانه رصد
در حالی که بسیاری گمان می‌کردند که ساخت این رصد خانه در توان متخصصان و نخبگان ایرانی نیست، با تکیه بر توان متخصصان داخلی و نیز بهره گیری از امکانات موجود، کار ساخت سامانه رصدخانه در کشور آغاز و با دقت بالا طراحی گردید به گونه‌ای که تمامی حسگرها و نرم افزارهای مورد نیاز برای اجرای آن در داخل طراحی، آزمایش و برای بهره برداری نهایی آماده شد.
پارامتر دید تلسکوپ مهمترین بخش فعالیت در هر رصد خانه به شمار می‌رود که سامانه‌های رصد را از اهمیت دوچندانی برخوردار می‌کنند و به این دلیل، ساخت و اجرای این سامانه‌ها دارای حساسیت‌های بسیار بالایی است که دقت در اجرای آنها در دریافت محصول نهایی و تصاویر با کیفیت نجومی نقش مهم و موثری را ایفا می‌کنند که سامانه رصدی ساخته شده به دست متخصصان داخلی دارای این ویژگی منحصربه فرد است.
سامانه رصد، به دو صورت خودکار و نیمه خودکار عمل می‌کند که در تمامی رصد خانه‌های جهان به روش اپتیکی فعالیت دارد و در آن تلاش می‌شود دخالت انسان به حداقل کاهش داده شود که برای اولین بار، چنین سامانه‌ای در کشور طراحی شده است که آن را می‌توان زمینه ساز طراحی تلسکوپ خودکار که هم اکنون تنها در سه کشور جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد دانست.
مهمترین اولویت در ساخت رصدخانه ملی
به منظور انتقال دانش فنی برای ساخت تلسکوپ رصد خانه ملی، شورای راهبری اجرای این طرح تصمیم گرفت تمامی فعالیت‌های مرتبط با این پروژه کلان ملی در اختیار ایران قرار گیرد و از این رو، از میان مهمترین سازندگان تلسکوپ در جهان، دانشگاه لوند سوئد برای طراحی تلسکوپ ملی انتخاب و مقرر شد با استخدام مهندسان زبده ایرانی و با همکاری و مشاوره کارشناسان سوئدی، این پروژه به دست نیروهای ایرانی ساخته و علاوه بر آن، زمینه انتقال تجارب فنی در این حوزه به کشور فراهم شود.
آغاز ساخت شیشه تلسکوپ ملی
همزمان با فعالیت جدی برای احداث رصد خانه ملی، مذاکراتی با شرکت‌های پیشرو در ساخت آینه‌های تلسکوپ به انجام رسید که این مذاکرات در نهایت در سال 87 با نمایندگان شرکت اپتیون فنلاند در شهر ماینز المان به انجام رسید و مقرر شد شیشه آینه تلسکوپ پس از مراحل تست گروهی به ایران منتقل شد.
آینه‌های معروف‌ترین تلسکوپ‌های جهان از جمله تلسکوپ‌های بسیار بزرگ اروپا (VLT) و تلسکوپ فضایی چاندرا نیز از همین نوع شیشه ساخته شده است، شیشه‌ای که ضریب انبساط حرارتی آن یک دهم میلیون بردرجة سانتی گراد است.
همایش بازبینی طرح در تریسته ایتالیا
طرح رصدخانه ملی ایران، همانند هر طرح بزرگ علمی در سطح جهان باید پس از آماده شدن طراحی مفهومی به بررسی (داوری) بین المللی گذاشته شود و به همین منظور، اسفند ماه 1390 همایش بررسی این طرح با حضور هشت تن از منجمان سرشناس جهانی با سابقه‌های گوناگون در طراحی، ساخت، و به کارگیری رصدخانه‌های مشابه یا بزرگ‌تر برگزار شد. رصدخانه ملی در چارچوب شصت و دو سند در اختیار کارشناسان قرار گرفت و به مدت سه روز جزئیات طرح از سوی آنان گزارش و به سؤال‌های بررسان پاسخ داده شد.
نتیجه بررسی این گروه در قالب سندی در اختیار مدیریت طرح قرار گرفت و در نتیجه این بررسی، برخی کاستی‌ها و خطاهای طراحی مجموعه طرح مشخص شد.
دانش آموزان منتفع از فعالیت رصدخانه
فعالیت‌های رصدخانه ملی ایران تنها به ارائه خدمت به دانشمندان و متخصصان کیهان شناس اختصاص ندارد بلکه در راهبردها و برنامه‌های این مرکز، آموزش نجوم به دانش آموزان در نواحی همجوار محل احداث رصدخانه نیز مورد توجه است.
طرح رصدخانه ملی ایران به منظور ارتقای فرهنگ نجوم در منطقه مورد نظر از سال 1391 دوره‌های نجوم مقدماتی برای دانش آموزان را در مدارس منطقه در دستور کار خود قرار داده و شمار زیادی از دانش آموزان با نجوم و فعالیت‌های کیهان شناسی آشنا شده‌اند.
در این کلاس‌ها، علاوه بر آموزش علم نجوم، مباحث ویژه‌ای دربارة معضل آلودگی‌های نوری مطرح و راهکارهای مقابله با این معضل نیز آموزش داده می‌شود.
ضرورت‌های منطقه‌ای برای موفقیت رصدخانه
رصدخانه‌ها در جهان برای دریافت بهتر و بیشتر اطلاعات رصدی خود نیازمند زیر ساخت‌ها و نیز استانداردهایی است که دستیابی به آن صرفا در توان یک حوزه سازمانی و دولتی نیست که می‌طلبد همکاری مردم خصوصا، ساکنان منطقه در بهبود فعالیت‌های رصدخانه بیش از گذشته باشد.
کاهش آلودگی‌های نوری و آب و هوایی از ضرورت‌هایی است که مسئولان رصدخانه ملی ایران، تا شعاع 120 کیلومتری آن را در دستور کار قرار داده و در این راستا، جلسات متعددی را با مسئولان دستگاه‌ها، سازمان‌ها و نیز مدیران ارشد آنان در دو سطح ملی و استانی برگزار کرده‌اند تا با موفقیت در این مسیر، پس از اتمام طراحی مفهومی و جزیی، ساخت و راه اندازی تلسکوپ و ابزار با نظارت مشاوران داخلی و بین المللی انجام و در نهایت مدیریت طرح پس از تست و آزمون عملکردی و با تأیید داوران زبده و متخصص اقدام به تحویل قطعات رصدخانه کند.
ضرورت‌های دسترسی مناسب به رصدخانه
رصدخانه ملی در محلی دور از دسترسی راه‌ها و جاده‌های بین شهری احداث می‌شود و ازسوی دیگر ملاحظه شرایط اقلیمی حاکم در ارتفاع بیش از 3000 متر ونوع کاربری ویژة راهی که ساخته خواهد شد و توجه ویژه به نکات راهسازی برای رصدخانه از شروط لازم برای موفقیت طرح است.
راه ساخته شده باید قابلیت استفاده در تمام فصول به ویژه درایام بارش سنگین برف را داشته باشد و در عین حال باید بتوان در آن حمل و نقل قطعات و ابزارهای اپتیکی خاص و آسیب پذیر و غیر استاندارد از لحاظ حجم و وزن را با حداقل لرزش و مطلقا بدون ضربه انجام داد.
هزینه و پیشرفت فیزیکی طرح
به منظور اجرای طرح رصدخانه ملی، 120 میلیارد تومان اعتبار پیش بینی شده است که از این مبلغ تاکنون 17 میلیارد تومان آن تخصیص یافته است که بخش عمده‌ای از این اعتبار بالغ بر 70 درصد از طریق معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تامین شده است.
در حوزه عملیات اجرایی نیز، طرح اپتیک( آینه‌ها)، 80 درصد پیشرفت فیزیکی و در حوزه ساختمان شامل رصد سرا، ساختمان قله، ساختمان پشتیبانی 10 درصد و در حوزه احداث راه دسترسی نیز 64 درصد فعالیت مورد نظر به انجام رسیده است.
در مجموع، عملیات اجرایی رصد خانه ملی، هم اینک دارای 29 درصد پیشرفت است که انتظار می‌رود در صورت تخصیص اعتبار به موقع برای اجرای این پروژه، در نهایت رصدخانه ملی ایران سال 97 به بهره برداری برسد.
برای اجرای این طرح تاکنون 30 نفر از متخصصان کشور از میان صدها متخصص انتخاب و مشغول به کار هستند.
