تذکره نوعی مکتوب دیوانی و سند اداری بوده که در دوره‌های گوناگون برای مقاصدی چون تعیین هویت، اجازه عبور و مرور و تصدی برخی مناصب نوشته و صادر می‌شده است. ارتباط ایران و کشورهای اروپایی در عصر فتحعلی شاه، وی را برآن داشت تا شخصی را مسئول روابط خارجی کند. او عبدالوهاب نشاط معتمدالدوله اصفهانی را مأمور این کار کرد. در عصر محمدشاه و ابتدای عصر ناصرالدین شاه تغییرات چندانی در وزارت خارجه ایجاد نشد اما از اواخر عصر ناصرالدین شاه تشکیلات دیگری نیز ضمیمه آن شد که عبارت بودند از:
1 - اداره خمسه که شامل اداره انطباعات و دارالترجمه و مقدم السفرا، اداره انگلیس، اداره روس، اداره عثمانی و اداره دول همجوار بود.
2 - دفتر مرکزی که دارای چند منشی و نگهبان و چند نفر نایب وزیر بود.
3 - دفاتر خمسه که شامل دفتر ثبت و ضبط، دفتر تجارت، تشریفات، ترجمه و خطوط رمز و محاسبه بود.
4 - کارگزاری‌های آذربایجان و تذکره آذربایجان
5 - کارگزاری‌های خراسان، گرگان، فارس و سایر ولایات مهم
6 - کارگزاری‌های امور مربوط به اقامت و تذکره که امور اتباع خارجی را در شهرستان‌ها زیرنظر داشت.
7 - نمایندگی‌ها و سفارت‌های ایران در خارج
8 - نمایندگان سیاسی خارجی در ایران
در اواخر سال 1267، در ایران به دستور میرزا تقی‌خان امیرکبیر تذکره‌های چاپی با علامت شیر و خورشید جانشین تذکره‌های خطی شد و به همین منظور در ارگ تهران اداره‌ای به نام «تذکره خانه» تأسیس و حاج میرزا جبار ملقب به ناظم‌المهام برای سرپرستی آنجا انتخاب شد. ارنست اورسول در سفرنامه خود در 1299 خورشیدی(1882میلادی)به این تذکره‌های چاپ سنگی اشاره کرده و آنها را معادل پاداروژنای روسی (به معنای گذرنامه) دانسته است. این تذکره‌ها تسهیلاتی برای تردد بین شهری فراهم می‌آورد. برخی از این تذکره‌ها به افراد خاصی داده می‌شد و صاحب خود را از امتیاز ویژه‌ای برخوردار می‌کرد و معادل «گذرنامه خدمت» امروزی بود.
درکنسولگری‌ها نیز کسانی مسئول عرضه خدمات مربوط به تذکره بودند که به آنان ناظر و امینِ تذکره می‌گفتند. تذکره معمولا در مرز و هنگام ورود و خروج مسافران بازدید می‌شد و امین تذکره برای هر بار عبور از مرز مبلغی از مسافران می‌گرفت و بسیاری از امین تذکره‌ها رشوه‌خواری و سوءاستفاده مالی می‌کردند.
در دوره مشروطه برخی فعالان سیاسی با استفاده از تذکره‌های جعلی از کشور خارج می‌شدند و داشتن تذکره از دولت‌های قدرتمند برای اتباع ایرانی، به سبب سهولت ورود به کشورهای دیگر و خروج از آنها، امتیاز محسوب می‌شد. اما گذرنامه با صورت کنونی آن در ایران، داستانی 80 ساله دارد.
اولین بار 80 سال پیش کشور دارای قانون گذرنامه شد و طی این مدت صرفا یک‌بار این قانون اصلاح شد. نخستین قانون گذرنامه در سال 1311 به تصویب رسید. 40سال بعد یعنی در سال 1351 و شش سال قبل از پیروزی انقلاب، این قانون بار دیگر مورد بازنگری قرار گرفت و تاکنون با اصطلاحات و بازنگری‌های موردی با توجه به تغییر نظام حکومتی کشور، همچنان صدور گذرنامه و رتق و فتق امور مسافرت‌های خارجی شهروندان ایرانی براساس همان قانون مصوب 40 سال پیش انجام شده است.براساس قانون، دارا بودن گذرنامه ایرانی به معنی داشتن تابعیت این کشور است. این سند برای شهروندان جهت مسافرت‌های خارجی صادر می‌شود و هرگونه سفری بدون داشتن گذرنامه ممنوع است.
