نوید اقلیم نو در غرب پایتخت

از امروز 9روز دیگر تا افتتاح بزرگ‌ترین دریاچه مصنوعی خاورمیانه مانده است. این تغییر را نیز باید در راستای تحولات هفت سال اخیر دانست که کمیت و کیفیت زندگی در کلانشهر تهران را توامان می بیند. پایتخت در هفت سال اخیر شکل ‌و ‌شمایل متفاوتی پیدا کرده و هر روز ظاهری نو پیدا می‌کند. انگار همین دیروز بود که خط مترو از زیر محدوده تاریخی بازار رد شد و تاریخ را به تکنولوژی پیوند زد یا برج ‌میلاد زیر آسمان همین شهر قد علم کرد تا سلام تهرانی‌ها را به خورشید برساند. حالا کلا نشهر نشسته پای کوهپایه‌های البرز در آستانه تجربه تصویری جدیدتری قرار گرفته است؛ تصویری که در آن، لب دریاچه رفتن دیگر مستلزم سوار ماشین شدن و جاده‌پیمایی و دست‌و‌پنجه نرم‌کردن با خطر در راه رسیدن به شمال نیست؛ روزهایی که دریاچه را می‌شود با یک بلیت دوسفره مترو تجربه کرد؛ روزهایی که بی آر تی با خودش هوای دریا می‌آورد. مردم شهر با این‌رؤیا فقط 9روز دیگر فاصله دارند.

ایده 45ساله

ایده احداث دریاچه مصنوعی در تهران، اولین بار به‌صورت قانون شهری در طرح جامع سال‌1349شهر تهران آورده شد. پیش از آن در سال1347، زمانی که شرکت فرمانفرمایان طرح جامع تهران را تهیه می‌کرد و مطالعات مربوط به آن را انجام می‌داد، یک قطب جذاب حدود انتهای غربی طرح که معروف به ناحیه لتمرز بود پیش‌بینی و قرار شد در آن یک ناحیه تفریحی ایجاد شود که متصل به پارک جنگلی چیتگر باشد و نیازهای تفریحی پایتخت را که در آینده رشد بیشتری از نظر اراضی و انسانی می‌یافت برطرف کند. ولی اینکه این ناحیه تفریحی به‌صورت دریاچه مصنوعی باشد یا نه، به وضوح مشخص نشده بود و شرکت تهیه‌کننده طرح جامع که قرار بود محدودیت‌های فیزیکی توسعه پایتخت را مشخص کند و الگویی برای آن ارائه دهد، به طرح قطب تفریحی در غرب تهران اکتفا کرد. آن زمان هنوز خبری از تقسیمات منطقه‌ای در تهران نبود و چیزی به اسم منطقه 22 در طرح جامع نیامده بود. در مطالعات همه‌جانبه شرکت فرمانفرمایان کوه‌های شمال و شرایط کویری در جنوب تهران موانع توسعه علمی و کارشناسی شهر تشخیص داده شدند و بر اساس نظرات کارشناسی، رشد خطی شرقی -غربی را برای توسعه پیشنهاد داد.

تیم مطالعاتی شرکت فرمانفرمایان الگوی توسعه تهران را برمبنای شرایط اقلیمی و محدودیت‌های فیزیکی رشد تعیین کردند و در تحلیلی که به عمل آوردند غرب تهران، به‌ویژه اراضی منطقه 22به‌عنوان محور توسعه صحیح و با قاعده به‌حساب ‌آمد که باید تفرجگاهی نیز در آن احداث می‌شد.

سرنوشت متفاوت یک طرح قدیمی

در طرح جامعی که در سال 1349تهیه شد، توسعه تهران به شکل خطی، از سمت غرب به روستای وردآورد پیش‌بینی می‌شد که یک شاهراه شرقی- غربی واقع در شمال شاهراه تهران- کرج (همت)، وردآورد را از طریق عباس‌آباد به تهرانپارس متصل می‌کرد. در این طرح شبکه مترو با اتصال مراکز متوسط و بزرگ، شکل توسعه خطی در جهت غرب را تقویت می‌کرد و علاوه بر این، دانشگاهی با ظرفیت 20هزار دانشجو و یک استادیوم در آن پیش‌بینی شده بود. در نهایت طرح جامع با اصلاحاتی در سال 1349در نهاد قانونگذار مدیریت شهری که آن زمان انجمن شهر نام داشت به تصویب ‌رسید. البته برخی کارشناسان حوزه شهری می‌گویند در اصلاحاتی که صورت گرفت، مکانی تحت عنوان دریاچه در ناحیه تفریحی دیده می‌شد که بر این اساس می‌توان تاریخ دقیق طرح دریاچه مصنوعی پایتخت را سال 49 اعلام کرد. این مصوبه تا سال 1355که مطالعاتی برای تکمیل طرح جامع سال 1347تهران در مورد منطقه غرب صورت ‌گرفت اجرایی نشده و مسکوت ‌ماند. در این سال طرح لتمال کن برای تکمیل طرح جامع 1347در مورد منطقه غرب تهران ارائه شد که در آن دریاچه مصنوعی به وضوح مشخص می‌شد ولی باز عملا اقدامی برای احداث آن صورت نمی‌گرفت و طرح ناحیه تفریحی غرب تهران که محور توسعه پایتخت شناخته شده بود به فراموشی سپرده شد و در سال 1367مصوبه‌ای دیگر البته این بار در شورای‌عالی شهرسازی وضعیت را به شکل دیگری در‌آورد و ساخت دریاچه مصنوعی برای پایتخت بعد از 20سال سرنوشت دیگری پیدا کرد.

ضرورت مطالعه و اجرای این پروژه در شرایطی به طرح اولیه انجامیده بود که هنوز تهران نه اینقدر آلوده بود و نه اینچنین شلوغ که انسان در محاصره تراکم فولاد و سیمان و گرفتار در لابه‌لای ساختمان‌ها و برج‌های بلند، آرزوی تنفس هوای پاک و گردش در فضای تا حدودی آرام و سبز را داشته باشد. متولیان آن روز که اعتبار این پروژه را تأمین کرده بودند، به این نکته واقف بودند که رشد جمعیت و سرازیر شدن مردم از روستاها و شهرهای کوچک به کلانشهر تهران که روزبه‌روز بزرگ‌تر می‌شد و بهترین امکانات را در خود جا داده بود، نیاز به فضاهای سبز و مجتمع‌های گردشگری و تفریحی دارد تا آدمی را که در خلال هفته از دغدغه‌های تأمین معاش به تنگ‌آمده است، اندکی آرام سازد. در آن روز البته شمیرانات، لواسانات، کرج و سایر مناطق خوش آب و هوای اطراف تهران به سرنوشت کنونی تهران دچار نشده بودند و تفرجگاه مردم به شمار می‌رفتند. شاید اگر اولویت اجرای این طرح با دریاچه خرم که بعدها به دریاچه ارم تغییر نام یافت، جابه‌جا نمی‌شد، دریاچه چیتگر اجرا شده و به بهره‌برداری رسیده بود. طرح‌ها و پروژه‌هایی که پیش از انقلاب و در گذشته مطرح شده‌اند و بیشتر آنها در مرحله مطالعه و طراحی از کمک کارشناسان و شرکت‌های خارجی نیز بهره برده بودند.

این موضوع با وجود اینکه در توسعه شهری مدنظر شهرسازان قرار گرفت اما مانند ده‌ها طرح دیگر مسکوت ماند. چندی بعد، انقلاب اسلامی به پیروزی رسید اما شهر همان شهر بود و ایده همان که روی زمین خاک می‌خورد. اوایل سال‌1370بود که این طرح دوباره در دستور‌کار شورا قرار گرفت اما باز‌هم اتفاق خاصی برای آن نیفتاد و به سرعت به بایگانی فرستاده شد. ولی سال 86 فرصت دیگری برای این طرح بود. به یمن طرح جامع پایتخت، در سال‌86، مسئولان تصمیم‌گرفتند طرح سال‌49 را به‌رغم رشد فراگیر شهر، در همان ‌مختصات جغرافیایی منطقه چیتگر و منطقه‌22شهرداری تهران به‌جریان بیندازند.

انگیزه‌های چندوجهی

نگاهی موشکافانه به انگیزه‌های ساخت یک دریاچه وسیع در کنار شهر نشان می‌دهد که در سال 49 نیز «تلطیف هوا و فضای همسایه شهر» مهم‌ترین توجیه شهرداری برای ساخت دریاچه بود؛ دلیلی که امروز نیز قابل‌قبول است و فقط بهانه ساخت دریاچه را برای پایتخت‌نشینان به یک ضرورت تبدیل کرده است. تأمین رطوبت لازم در هوای پایتخت ضرورت اجتناب‌ناپذیری است.

این اما همه محاسن دریاچه برای پایتخت‌نشینان نیست. بحث اقتصادی هم از زمینه‌های اجرای طرح به شمار می‌رود. علاوه ‌بر شکل‌گیری «چهارباغ»(عنوان اولیه طرح) در این منطقه که می‌توانست به ساماندهی برخی اصناف سرگردان کمک کند، بحث درآمدزایی از طریق صورت‌دهی تفرجگاه‌ها و گردشگاه‌ها هم مطرح بود. در کنار این می‌توان به قضیه جذب مسافر و گردشگر هم اشاره‌ کرد. همچنین این دریاچه به‌عنوان یک وسعت بزرگ آبی می‌تواند سفره‌های زیرزمینی تهران در غرب را سیراب کند. شهری که آرام آرام سفره‌هایش رو به تخلیه رفته با اجرای این پروژه عظیم می‌تواند از احتمال فرونشست خاک جلوگیری کند. این دریاچه مصنوعی که منبع تلطیف هوا در حوزه غرب تهران به‌شمار می‌رود در کنار پارک جنگلی چیتگر می‌تواند اثرات مطلوبی در کاهش آلودگی هوای شهری داشته باشد که مدت‌هاست نفس نکشیده است.

به زعم کارشناسان زیست‌محیطی ساخت چنین دریاچه‌هایی می‌تواند به افزایش سرانه فضای سبز و سکونتگاه‌های طبیعی کمک کند. ساخت دریاچه‌های مصنوعی در شهرها و حضور شهروندان در این اماکن برای تمدد اعصاب مؤثر است. این در حالی است که هم‌اکنون شهر تهران از نظر سرانه‌های تفریحی با سرانه‌های استاندارد جهانی فاصله زیادی دارد که ساخت تفریحگاه‌هایی همچون چیتگر می‌تواند از این حیث مورد اهمیت باشد. از این‌رو ساخت دریاچه‌هایی نظیر چیتگر می‌تواند تغییری در اقلیم شهر به‌وجود آورد و موجب افزایش سرانه فضاهای تفریحی و گردشگری شود. در این آبگیرهای مصنوعی موجودات آبزی نیز پرورش پیدا می‌کنند که این امر می‌تواند به آشنایی بیشتر شهروندان و به‌خصوص کودکان کمک کند چرا که در زندگی شهری این امکان از مردم گرفته شده است.

ارزیابی های همه جانبه

در سال‌های اخیر طرح احداث دریاچه چیتگر، از یک‌رؤیای خام بیرون آمده و رنگ‌‌و‌روی عملیاتی‌شدن به‌خود گرفته است. در پیش زمینه مطالعاتی، از سال‌82 تا 89، مطالعات جزئی و دقیقی در مقاطع مختلف از سوی مشاور صورت گرفت و پرونده بررسی‌های مختلف تکمیل شد.

در این مراحل سعی شد تمامی نقاط ضعف و نگرانی‌ها به‌طور ‌دقیق مورد ‌ارزیابی قرار گیرد تا نقطه ابهامی باقی نماند. ازجمله مسائلی که توسط مشاور مورد‌بررسی قرار گرفت، چگونگی آبگیری دریاچه، نفوذپذیری آب آن، تأثیراتش بر آب‌های زیرزمینی و نگرانی‌های مربوط به آب‌ پشت‌سد می‌شد که اکنون تکلیف همه آنها روشن شده است. طرح دریاچه 123هکتاری و مجموعه عظیم تفرجگاهی اطراف آن، نتیجه سال‌ها زحمت کارشناسی مدیریت شهری است که ساخت دریاچه را ممکن کرده است.

تحویل 30ماهه یک طرح بزرگ دیگر

محمدباقر قالیباف شهردار تهران بهمن 1390در مراسم کلنگ‌زنی اجرای فاز نخست طرح گفت که این پروژه را پس از سه سال مطالعه کامل و با مشکلات بسیار اجرایی، آغاز می‌کنیم و ظرف ۳۰‌ماه فاز اول آن را تحویل شهروندان خواهیم داد.وی در این مراسم با بیان اینکه یکی از دلایل زمانبرشدن این پروژه، مطالعات دقیق اجرایی و موضوع نحوه انتقال آب به این دریاچه بود، افزود: در این طرح هماهنگی‌های لازم با شرکت آب منطقه‌ای و وزارت نیرو برای میزان آب مورد نیاز این دریاچه و سد صورت گرفته است. شهردار تهران در آن مراسم تأکید کرد که بررسی‌های دقیق فنی، حقوقی و اجرایی برای این دریاچه صورت گرفته و توافقنامه‌های مشترک بین شهرداری و شرکت آب منطقه‌ای انجام شده است.

به گفته شهردار تهران چگونگی آبگیری دریاچه، نفوذپذیری آب آن، تأثیراتش بر آب‌های زیرزمینی و دغدغه‌های مربوط به آب‌ پشت‌سد در طرح مطالعاتی دیده شده و با وجود اینکه خاک این منطقه، سستی ندارد، تحکیم زمین، لایه‌برداری و مطالعات ژئوتکنیک انجام و خاک مناسب به این محل حمل شد تا در قشرها و لایه‌های مناسب با تراکم فشرده کار شود. در طرح نخست حتی مجاری تخلیه آب نیز برای این طرح دیده شد تا در زمان وقوع زلزله خطری برای پایتخت‌نشینان ایجاد نشود.

مراحل ساخت

آبگیری 123هکتار مساحت دریاچه چیتگر و منبع تأمین آب آن در سال‌های اخیر مورد توجه مردم، کارشناسان و مسئولان قرار گرفته است و هرازچندگاهی در محافل گوناگون مطرح و بررسی می‌شود. مهم‌ترین منبع تأمین حجم آب دریاچه از طریق رود دره‌کن تأمین خواهد‌شد. همچنین با توجه به مطالعات صورت‌گرفته، بخش دیگری از آب مورد‌نیاز به‌وسیله احداث سد در بالادست رودخانه تأمین می‌شود. همچنین حوضه‌های آبریز شمال منطقه و نیز چاه‌های عمیق موجود، از دیگر منابع تأمین آب هستند که با توجه به تدابیر اندیشیده ‌شده، به‌نظر می‌رسد برای آبگیری کافی باشند.

یکی از مسائل قابل توجه ساماندهی این پروژه عظیم تملک زمین مربوط به احداث دریاچه بود که در سال 88توافق واگذاری آن با نیروهای مسلح و افراد حقیقی و حقوقی به‌پایان رسید. پس از آن در تابستان 88فعالیت‌های عمرانی اولیه شروع شد.

شهردار بیشکک مهمان افتخاری افتتاح دریاچه

دریاچه مصنوعی چیتگر درحالی در شمال‌غرب پایتخت این روزها مراحل نهایی آبگیری را پشت سر می‌گذارد که بسیاری از کارشناسان معتقدند که ساخت این دریاچه می‌تواند به تغذیه سفره‌ آب‌های زیرزمینی، تلطیف هوای منطقه و حوزه غرب تهران و ایجاد آرامش‌روانی مردم کمک شایانی کند.

دریاچه چیتگر تهران که با فضای گردشگری اطرافش مساحتی در حدود ۱۳۵هکتار دارد ازجمله دریاچه‌هایی است که می‌تواند توان اکولوژیکی منطقه را از طریق ایجاد و ارتقای قابلیت‌های تفریحی، چشم‌اندازهای منحصر به فرد، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و... بالا ببرد. در شهری همچون تهران با جمعیتی در حدود ۱۲ میلیون که معادل ۲۰درصد جمعیت کشور است و باتوجه به اینکه سرانه فضای تفریحی آن بسیار کمتر از حد استاندارد است بی‌شک ساخت دریاچه‌های مصنوعی می‌تواند در افزایش سرانه فضای تفریحی و تمدد اعصاب شهروندان مؤثر باشد.

عیسی عمرکولوف شهردار شهر بیشکک (پایتخت کشور قزاقستان) که چندی پیش، از پروژه دریاچه چیتگر بازدید کرده بود، درخصوص این پروژه گفت: این دریاچه پروژه عظیمی است که پیوند‌دهنده میان انسان و طبیعت است و تلاش فراوان و منابع مالی زیادی لازم است تا یک زمین خاکی به حوزه آبگیر گسترده‌ای چون دریاچه تبدیل شود. آغاز این پروژه، نشان‌دهنده نیاز شهروندان به آن و همچنین توانمندی و ظرفیت شهرداری تهران و منطقه ۲۲ در اجرای آن است. تا به حال دریاچه‌ای مصنوعی با وسعت و گستردگی دریاچه چیتگر ندیده‌ام و دوست دارم در زمان افتتاح این پروژه بزرگ در تهران حضور داشته باشم.

عبور بزرگراه از زیر دریاچه

یکی از خارق‌العاده‌ترین اتفاقاتی که در طرح نهایی پروژه آورده شده و در حاشیه احداث این دریاچه مصنوعی رخ می‌دهد، عبور ادامه محور رسالت از زیر دریاچه است. این رخداد که درصورت اجرایی‌شدن، نخستین نمونه در ایران خواهد بود، می‌تواند دریاچه چیتگر را هم‌طراز برج‌میلاد، به یکی دیگر از شاخصه‌های شهری پایتخت تبدیل کند.

در طرح اولیه قرار بود ادامه محور رسالت از جنوب دریاچه بگذرد اما با توجه به مشکلاتی که این مسیر برای بناهای موجود و درخت‌های حاشیه پارک چیتگر داشت، در طرح بازنگری مقرر شد ادامه محور از روی دریاچه رد شود که البته بنا به دلایل زیست‌محیطی، این موضوع نیز مصوب نشد و در نهایت قرار بر این شد که محور رسالت از زیر دریاچه عبور کند که این طرح شکیل و استثنایی در این مجموعه اتفاق می‌افتد.

ضیافت گل در همسایگی دریاچه

عملیات اجرایی بزرگ‌ترین باغ گل پایتخت در کنار پروژه‌های متعدد، در همسایگی دریاچه چیتگر در سال 90کلید خورده است. طرح این باغ به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین باغ‌های گل پایتخت در قالب پروژه‌ای مشارکتی با همکاری منطقه ۲۲ و مدیریت و مشاوره و طراحی شرکت مهندسی «منظرطبیعت سهند»، در فضایی با حدود ۲۰ هکتار همجوار دریاچه چیتگر و در ضلع شمالی بوستان جنگلی چیتگر آغاز شده و قرار است در بازه زمانی با افتتاح یکی از فازها پروژه به بهره‌برداری برسد.

در فضای این باغ افزون بر 5 /4هکتار فضای تعریف‌شده برای کاشت انواع گونه‌های گلدار، فضاهایی برای احداث باغ رز‌ا، باغ گیاهان آبزی، باغ گیاهان گلدار، بخش گیاهان فصلی و گیاهان زیرآشکوب جنگل و گیاهان رونده نیز طراحی و درنظر گرفته شده است. پیاده‌راه‌های شنی و سنگفرش‌شده، آلاچیق‌ها، سالن همایش و پذیرایی و احجام و تندیس‌های متعدد و خاص، بخش دیگری از داشته‌های این باغ زیبا و بزرگ خواهد بود و مبلمان آن نیز با توجه به شرایط باغ، تنوع خاص خود را خواهد داشت.

مشخصات پروژه دریاچه چیتگر

محل ساخت سد و دریاچه مصنوعی: شمال پارک جنگلی چیتگر
راه‌های دسترسی:
1 - آزادراه تهران - کرج درجنوب دریاچه
2 - بزرگراه همت در شمال دریاچه
3 - بزرگراه آزادگان درشرق دریاچه
منبع تأمین آب: روددره کن و همچنین بخش دیگری از آب مورد نیاز به وسیله احداث سد در بالادست رودخانه تأمین می‌شود و حوضه آبریز شمال منطقه و نیز چاه‌های عمیق موجود از دیگر منابع تأمین آب هستند.
اجزای پروژه:
بند انحرافی روی رودخانه کن در شمال اتوبان همت (مجاور دهکده المپیک) همراه با سازه آبگیر و حوضچه رسوبگیر
کانال انتقال آب به دریاچه به طول شش کیلومتر و با ظرفیت 1/2مترمکعب بر ثانیه
سد چیتگر (از نوع خاکی با رویه آب بند آسفالتی) به ارتفاع ماکزیمم 12متر
دریاچه چیتگر به مساحت تقریبی 123هکتار و با پوشش آب‌بند در کف مخزن با دو لایه آسفالت به ضخامت 10سانتی‌متر و عمق حداقل آب دو متر و حداکثر 10متر است.
جزایر مصنوعی داخل دریاچه شامل فضاهای فرهنگی و تفریحی و...
ادامه بزرگراه حکیم از تقاطع آزادگان تا تقاطع ایران خودرو در مجاورت محور سد.