این ناشران با افزایش شمارگان کتاب‌های خود در سال‌های اخیر توانسته‌اند در کنار تأمین کتاب‌های درسی حوزه‌های علمیه سراسر کشور، نقش بی‌بدیلی در افزایش سرانه مطالعه در کشور ایفا کنند. این امر به واسطه نشر کتاب‌های ادعیه، تاریخ تشیع و احادیث - که اغلب کتاب‌های محبوب عموم مردم از هر طبقه‌ای هستند- رخ داده است. اما چندی است همین دسته از ناشران هم به‌دلیل سیاست‌های فرهنگی، نوسانات اقتصادی و البته تغییر در ترکیب سبد کالای خانوارها رونق گذشته خود را از دست داده‌اند. به تعبیر اغلب ناشران مذهبی و دینی، موضوع توزیع که مهم‌ترین رکن اقتصاد نشر محسوب می‌شود که در سال‌های اخیر به‌ویژه از ابتدای سال‌جاری با مشکلات عدیده‌ای همراه بوده است و از آنجا که زنجیره تولید و توزیع کتاب یک زنجیره در هم تنیده است، کل فرایند نشر آثار مذهبی را با رکود مواجه کرده است.
اگر چه این فعالان حوزه نشر معتقدند تولید و توزیع کتاب‌های مذهبی و دینی تابعی از کل شرایط و وضعیت صنعت نشر کشور است و نمی‌توان حوزه خاصی را در این گستره جدا و به‌صورت مجزا آن را آسیب‌شناسی کرد، اما در میان همین فعالان برخی می‌گویند که فقدان مؤسسات تخصصی توزیع کتاب و فعالیت برخی مؤسسات انتشاراتی به‌عنوان ناشر- توزیع‌کننده دو عامل متمایز‌کننده آسیب‌شناسی بخش دینی و مذهبی از سایر حوزه‌های نشر کشور است.
نقص کلی نظام تولید و عرضه
پیامدهای پایین بودن سرانه مطالعه در کشور زمانی به وضوح آشکار می‌شود که تحت شرایطی خاص، وضعیت اقتصادی نیز در نوسان باشد. در این شرایط همان تعداد افرادی هم که در وضعیت عادی جزو خریداران ثابت کتاب محسوب می‌شوند، در این دوره کتاب را به اولویت‌های دست چندم تبدیل خواهند کرد. در این وضعیت به‌دلیل آنکه زنجیره فروش کتاب با مشکل خریدار مواجه می‌شود، نظام توزیع نیز مختل خواهد شد. موضوعی که به تازگی گریبان ناشران تخصصی علوم دینی را هم گرفته است.
نادر یزدانی‌نسب، مدیر توزیع و فروش مؤسسه بوستان کتاب قم در گفت‌وگو با همشهری، با بیان اینکه شرایط اقتصادی ایجاب می‌کند کتاب جزو اولویت‌های خرید مردم نباشد، می‌گوید: «البته از قبل هم کتاب به‌عنوان کالای اساسی خانوار تلقی نمی‌شد، بارها به چشم خودم دیده‌ام که فردی حاضر است برای خرید یک قرص مولتی‌ویتامین چند برابر پول بدهد و نوع خارجی آن را بخرد اما کودک همان فرد اگر بخواهد از قفسه کتاب داروخانه کتابی انتخاب کند با ممانعت پدر و مادرش مواجه می‌شود؛ ولو اینکه قیمت آن کتاب تنها 500تومان باشد.»
وی فقدان فرهنگ مطالعه را موضوعی اثرگذار در تمام شئون صنعت نشر می‌داند و می‌افزاید: «بارها شده زمانی‌که پای مصالح ملی در میان بوده گفته‌ایم سرانه مطالعه در کشور ما بالاست؛ این موقعی است که خواسته‌ایم در برابر دشمن قد علم کنیم، اما واقعیت این است که اگر سرانه مطالعه بالا بود هیچ‌گاه وضعیت صنعت نشر به چنین مرحله‌ای نمی‌رسید که شمارگان کتاب بین 100تا 500 نسخه باشد.»
یزدانی نسب تصریح می‌کند: «در حوزه نشر علوم دینی هم باید پذیرفت شرایط چندان با سایر حوزه‌ها تفاوت ندارد؛ سرانه مطالعه دانشجویان و طلاب چندان بالا نیست و این گروه از افراد که جزو نخبگان جامعه محسوب می‌شوند، بیشتر درصدد تهیه کتاب‌های مورد نیاز برای تحصیل خود بوده تا اینکه بخواهند از راه مطالعه به پژوهش‌های فرا آموزشی دست بزنند. به این ترتیب فروش کتاب پایین آمده و کل زنجیره عرضه و تقاضا ازجمله فرایند توزیع با مشکل مواجه می‌شود.»
مدیر فروش و توزیع مؤسسه بوستان کتاب قم نبود تشکل‌ها و مؤسسات تخصصی توزیع را از دیگر عوامل تأثیرگذار در توزیع کتاب‌های تخصصی ازجمله کتاب‌های مذهبی می‌داند. وی در این‌باره می‌گوید: «به اعتقاد من باید از سال‌ها پیش در زمینه تخصصی شدن توزیع کتاب اقدام می‌شد، در حال حاضر بیشتر مؤسسات انتشارات مذهبی، هم ناشر هستند و هم توزیع‌کننده کتاب که این وضعیت نمی‌تواند به شکل مطلوبی از پخش گسترده کتاب‌های دینی پشتیبانی کند، هر چند ناشرانی هم که توزیع‌کننده نیستند در حوزه پخش مشکلات عدیده‌ای دارند.»
مشکلات تولید کتاب در سال تولید ملی
جای شگفتی دارد که در سال «تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه ایرانی» فریاد اعتراض تولیدکنندگان آثار فرهنگی از هر سال دیگری بلندتر است. بدون شک این به آن معناست که مسئولان فرهنگی و در رأس آنها متولیان کتاب و کتابخوانی در کشور نسبت به تحقق شعار سال توفیقی کسب نکرده‌اند.
مهدی زمانی‌پور، مدیر مسئول انتشارات «فاطمه الزهرا(س)» معتقد است: «زمانی که تولید کتاب مذهبی به‌عنوان یک کالای فرهنگی فرا جغرافیایی با مشکل مواجه شود، باید یقین کرد که توزیع و فروش آن هم با اختلال همراه خواهد بود.»
وی در گفت‌وگو با همشهری با بیان این مطلب می‌افزاید: «از ابتدای تابستان امسال و با بالا رفتن قیمت مواداولیه ازجمله کاغذ و ملزومات چاپی، ناشران مذهبی که اغلب آنها در قم متمرکز هستند با کاهش تولید مواجه بوده‌اند؛ این در حالی است که تا پیش از این ناشران می‌توانستند با استفاده از ارز آزاد وضعیت اقتصادی خود را تنظیم کرده و با ثبات بیشتری کتاب چاپ کنند.»
این ناشر و توزیع‌کننده کتاب‌های مذهبی می‌افزاید: «تا ابتدای همین امسال ما کاغذ را با ارز آزاد از کشورهایی نظیر چین، کره‌جنوبی و هند می‌خریدیم و پس از چاپ، کتاب‌ها را در شمارگان بالا به همان کشورها می‌فروختیم. اما امروز گشایش‌های بانکی با مشکل مواجه شده و از طرف دیگر ارزمبادلاتی هم به سختی تأمین می‌شود. من خبر دارم که برخی ناشران قم بیش از دو میلیارد تومان کاغذ و ملزومات وارد کرده‌اند اما این ملزومات هفت ماه است که در گمرکات خاک می‌خورند، در این شرایط ناشران مذهبی که فراتر از بازارهای داخلی به فکر صادرات هم بوده‌اند با مشکل توزیع مواجهند چه رسد به ناشرانی که تنها به بازارهای داخلی چشم دوخته‌اند.»
زمانی‌پور تصریح می‌کند: «در حال حاضر تمام بخش‌های نشر کتاب مذهبی از چاپ گرفته تا توزیع با مشکل تأمین مواداولیه مواجهند و مانند سایر ناشران کشور شرایط دشواری را تجربه می‌کنند؛ این شکل از فعالیت در حوزه نشر تولید را هدف قرار داده و نظام توزیع هم که تابعی از وضعیت تولید است با آسیب‌های جدی چه در داخل و چه در بازارهای جهانی مواجه شده است.»
نبود شبکه سراسری توزیع
گروه دیگری از فعالان صنعت نشر در حوزه مذهبی و دینی معتقدند نبود شبکه توزیع منسجم در این وادی آسیب اصلی پخش کتاب در کشور است. در این زمینه ناشرانی که در زمینه تولید و نشر کتاب‌های وابسته و نزدیک به علوم دینی فعالیت می‌کنند به‌دلیل قرار نداشتن در زمره ناشران آثار صرف مذهبی با مشکلات بیشتری مواجه می‌شوند.
منصور مهدوی، مدیر مسئول انتشارات «اشراق حکمت» در این‌باره به همشهری می‌گوید: «مؤسساتی نظیر انتشارات ما که در حوزه فلسفه و تاریخ اسلامی فعالیت می‌کنند به‌خاطر آنکه در شبکه توزیع کتاب‌های صرفا مذهبی یعنی کتاب‌های ادعیه و احادیث قرار ندارند بیش از دیگر ناشران مذهبی از نبود نظام توزیع مناسب متضرر می‌شوند.»
وی می‌افزاید: «برخی ناشران مذهبی که هم در رسانه و هم در شهرستان‌ها شعبه دارند، مشکل توزیع را به‌صورت موردی برای خود حل کرده‌اند و نیاز چندانی به شبکه توزیع منسجم احساس نمی‌کنند اما این آسیب برای سایر مؤسسات انتشاراتی و پخش مناسب کتاب‌هایشان وجود دارد.» مهدوی تصریح می‌کند: «باید هر محصول فرهنگی در کشور نظام توزیع تخصصی خود را داشته باشد، اما هم‌اکنون چنین نظامی وجود ندارد و در این زمینه هم دولت و هم بخش خصوصی کم‌کاری کرده‌اند.»
