خودکفایی در برنامه پنجم گم شد

مدتی است وزارت جهادکشاورزی لینک‌های آماری سایت خود را غیرفعال کرده و مسئولان این وزارتخانه نیز از ارائه هرگونه آمار جدید سر باز می‌زنند. معاونت امور تولیدات گیاهی وزارت جهادکشاورزی ازجمله زیربخش‌هایی است که در پاسخ به خبرنگار ما اعلام می‌کند هیچ آماری از تولید محصولات زراعی در این معاونت وجود ندارد. در کنار این اتفاق، حذف خودکفایی در برنامه پنجم توسعه، عامل دیگری است که بر عدم‌توفیق در اهداف بخش کشاورزی و نرسیدن به پیش‌بینی‌ها صحه می‌گذارد. بر پایه اهداف سند چشم‌انداز کشور، دولت هشتم طی برنامه‌ای 10ساله، خودکفایی در تولید محصولات اساسی گندم، شکر، برنج، ذرت و دانه‌های روغنی را برنامه‌ریزی کرد و براساس این هدفگذاری محمود حجتی، وزیر جهادکشاورزی در دولت هشتم با تشکیل تیم‌های تخصصی برنامه‌ای تدوین کرد تا با اجرای آن کشور در تولید این محصولات به جز در تولید دانه‌های روغنی - که به‌دلیل محدودیت‌ها و مشکلات فنی تحقق 75درصدی نیاز داخلی امکان‌پذیر بود- به‌خودکفایی برسد و اقدامات اولیه با تهیه و تصویب طرح‌های تولیدی و لحاظ آن در برنامه چهارم توسعه، در دولت خاتمی آغاز شد. همچنین تحقق زودهنگام خودکفایی گندم، محمدرضا اسکندری مجری این طرح را به حدی غره کرد که هنگام گرفتن رأی اعتماد برای وزارت جهادکشاورزی در دولت نهم اعلام کرد: «طی سه سال در تولید برنج و شکر، یک سال در تولید جو، دو سال در تولید ذرت و تا پایان برنامه چهارم توسعه در تولید دانه‌های روغنی و گیاهان علوفه‌ای به‌خودکفایی می‌رسیم».

مدیریت عالی بخش کشاورزی پس از اخذ رأی اعتماد اینگونه به مدیران پایین دست خود نهیب زد که از این پس هیچ توجیهی برای کاهش تولید محصولات کشاورزی، پذیرفتنی نیست و بهانه‌هایی مثل نامناسب بودن شرایط آب و هوایی و خشکسالی، عذر بدتر از گناه برای فرار رو به جلو و از زیر کار در رفتن مدیران ضعیف محسوب خواهدشد و گوشی برای شنیدن توجیه ها و بهانه ها در راس مدیریت بخش کشاورزی وجود نخواهد داشت. وی همچنین این اطمینان را داد که درصورت عدم‌تحقق وعده‌ها استعفا خواهد داد. اما گذشت زمان نشان داد که نه‌تنها خودکفایی در محصولات برنج، شکر، ذرت و دانه‌های روغنی بدون فراهم‌کردن زیرساخت‌ها تحقق یافتنی نیست بلکه با افت تولید گندم در اثر خشکسالی مشخص شد خودکفایی حاصل شده در تولید گندم نیز مصنوعی و بارانی بوده است. به این ترتیب و با پایان یافتن برنامه چهارم مسئولان برای گریز از پاسخگویی بهترین راهکار را عدم‌تعیین اهداف خودکفایی در برنامه توسعه جدید دانستند.

این مسئله می‌تواند این پیش‌فرض را برای کارشناسان این بخش ایجاد کند که توجه به برنامه خودکفایی در برنامه پنجم توسعه از اهمیت کمتری نسبت به برنامه‌های پیش از آن برخوردار است یا اینکه مسئله خودکفایی همچنان مطرح است اما در قالبی محدودتر در برنامه پنجم گنجانده شده. بنابراین برنامه پنجم تنها به تدوین یک سری اهداف کمی برای بخش‌های مختلف کشاورزی بسنده کرد. (جدول یک)

( جدول یک) هدف‌های تعیین شده در برنامه پنجم- ارقام به میلیون تن

هشت سال پیش، در چنین ایامی بخش کشاورزی ایران شاهد برگزاری جشنی بود که در خاطره‌ها ماندگار شد. 26 آبان‌ماه سال83، اجتماعی غرورآفرین در محل سالن همایش‌های بین‌المللی صدا و سیما شکل گرفته بود تا شاهد برگزاری جشن خودکفایی تولید گندم پس از حدود نیم قرن وابستگی به واردات این محصول راهبردی باشد؛ جشنی که با شعار «خودکفایی گندم: انتظار دیروز، افتخار امروز، اقتدار فردا» این نوید را می‌داد که جمهوری اسلامی ایران در ادامه حرکت پرشتاب خود به سمت افزایش تولید گندم که از ابتدای دهه 80آغاز شده بود در پایان این دهه به جمع باشگاه صادرکنندگان این محصول بپیوندد. این آرزوی دیرینه به فاصله دو سال پس از جشن خودکفایی گندم تحقق یافت و نخستین محموله گندم ایران به خارج از کشور صادر شد.

در شرایطی که کام گندم‌کاران ایرانی از دستاوردهای تاریخی خودکفایی و صادرات این محصول، شیرین‌تر از همیشه بود، به ناگاه سال آبی 87- 86با خسارت‌بارترین خشکسالی چند دهه اخیر از راه رسید و شرایطی را برای تولید گندم و سایر محصولات کشاورزی رقم زد که هنوز پس از گذشت چند سال از این واقعه، به‌نظر می‌رسد آثار زیانبار آن از بخش کشاورزی ایران زدوده نشده است.

سال زراعی 87- 86 را می‌توان بدترین سال کشاورزی ایران در چند دهه اخیر دانست چرا که خشکسالی در این سال زراعی نه‌تنها موجب توقف رشد متوسط سالانه پنج تا شش‌درصدی تولیدات کشاورزی ایران شد، بلکه تولید محصولات کشاورزی به حدی تنزل یافت که مسئولان با وجود گذشت چند سال، هنوز هم علاقه‌ای به اعلام آمار دقیق تولید محصولات کشاورزی در این سال ندارند. گندم نیز از خسارات سنگین این خشکسالی هولناک در امان نماند و در همان ایام گفته شد، تولید گندم کشور با افت فاحش، به حدود هفت میلیون تن در سال رسیده است تا سیاست‌های مسئولان وزارت جهادکشاورزی درخصوص پایداری تولید گندم در کشور کاملا زیر سؤال برود.

وابستگی کامل به اقلیم و افت شدید تولید گندم در اثر خشکسالی، تأییدی بود بر اظهارنظر کارشناسان که خودکفایی گندم را مصنوعی و بارانی توصیف کرده بودند. اگرچه آمار اعلام شده از سوی وزارت جهادکشاورزی در سال‌های پس از خشکسالی یعنی سال‌های 89تا 91 ارقامی نزدیک به‌خودکفایی بوده اما آمار واردات از واقعیت دیگری حکایت دارد. واردات دو میلیون و 900هزار تن گندم در شش ماهه اول سال‌جاری همچنان وابستگی کشور به واردات این محصول را نشان می‌دهد. مقایسه این آمارها دلیلی شد تا تحلیلگران به ارقام اعلام شده از سوی وزارت جهادکشاورزی با دیده تردید بنگرند.

دانه‌های روغنی آب رفت

از ابتدای دهه 80طرح افزایش تولید دانه‌های روغنی جهت تأمین روغن مورد نیاز کشور که وابستگی 90درصدی به واردات داشت نیز برنامه‌ریزی شد. طبق اهداف پیش‌بینی شده در برنامه چهارم توسعه کشور تولید دانه‌های روغنی تا سال1388 باید به دو میلیون تن و میزان وابستگی کشور به واردات از 90درصد به 27درصد می‌رسید. اما با وجود اولویت قرار دادن کشت دانه‌های روغنی در تناوب با گندم و با محوریت دانه کلزا تنها 10درصد طی دو سال پس از اجرای طرح به میزان خوداتکایی افزوده شد.

تولید دانه‌های روغنی در سال 84-83، 550هزار تن گزارش شده است که در سال‌های بعد از آن یعنی سال‌ زراعی 85-84 به 615هزار تن و در سال‌ 86-85 با اندکی کاهش به 611هزار تن رسیده است. این ارقام نشان می‌دهد که ضریب خوداتکایی دانه‌های روغنی تا اهداف مورد نظر 69درصد فاصله دارد.

اگرچه روند کند رشد این محصولات در دو سال ادامه داشت اما این رشد در سال 87-86 ادامه پیدا نکرد و در نهایت آمار تولید دانه‌های روغنی در سال 87-86 که با بروز خشکسالی و کاهش 25درصدی در مجموع محصولات کشاورزی مواجه بودیم اعلام نشد و مسئولان به ابراز امیدواری برای افزایش تولید این محصولات در سال‌جاری بسنده کرده‌اند.

به‌دنبال پیگیری برای یافتن آمار دو سال اخیر تولید دانه‌های روغنی تنها آمار موجود، به تولید سال 1389مربوط می‌شود که سایت وزارت جهادکشاورزی در آخرین گزارش مطالعاتی ارائه شده، آمار تولید دانه‌های روغنی را در این سال 429هزار تن ذکر کرده است. مقایسه این رقم با تولید سال83 حکایت از افت تولید به کمتر از رقم سال شروع طرح دارد. حال در خوش‌بینانه‌ترین حالت اگر تولید این محصولات را در دو سال 90و 91 با افزایش همراه بدانیم باز هم اختلافی فاحش با اهداف پیش‌بینی شده وجود دارد.

طرح افزایش تولید دانه‌های روغنی از سال 1382تهیه و مقدمات اجرای آن از سال1383 فراهم شد اما در طول این سال‌ها ضریب وابستگی از 90درصد به 80درصد رسیده درحالی‌که رسیدن به ضریب 27درصد پیش‌بینی شده بود. به عقیده کارشناسان با توجه به کاهش تولیدات کشاورزی به‌دلیل خشکسالی، کاهش بیشتر ضریب وابستگی در این سال ایجاد شد که از سوی مسئولان وزارت جهادکشاورزی به آن اشاره‌ای نشده است.

شکر ، آماده خودکفایی

دولت نهم در ابتدای کار خود همه بخش‌ها را وابسته به هم ذکر کرد و قرار شد هر بخش به‌گونه‌ای گام بردارد که سایر بخش‌ها هم منتفع شوند. یکی از این بخش‌ها که قراربود ظرف سه سال به‌خودکفایی برسد بخش تولید قندوشکر کشور بود. قول خوداتکایی از سوی وزیر درحالی داده شد که با عملکرد نادرست مسئولان و تصمیم‌گیران، تولید این محصول از سطح قابل‌قبول یک میلیون و 300هزار تن با سقوط شدید به 450هزار تن رسید.

این بار دیگر بحث خشکسالی درمیان نبود بلکه پایین آوردن تعرفه واردات و ورود دو میلیون و 480هزار تن شکر خارجی ارزان، آتش به ساقه‌های نیشکر زد. آن هم درست در سالی که رکورد تولید شکر زده شد و توانستیم بیش از سال‌های گذشته شکر تولید کنیم. سیاست کاهش تعرفه و افزایش واردات به‌خاطر افزایش ذخیره استراتژیک توجیه شد و طرح خودکفایی شکر که قرار بود با راه‌اندازی واحدهایی همچون هفت‌تپه، شوشتر، کشت و صنعت‌ کارون و امام‌خمینی در سال 87- 86 محقق شود، به صف دیگر پروژه‌های ناتمام پیوست و تولید شکر که در سال85 به بالاترین حد طی سال‌های اخیر یعنی یک میلیون و 257هزار تن رسیده بود، در سال 88 با 81درصد کاهش، به 450هزار تن رسید. فعالان صنعت قندوشکر از سال 80برنامه‌ریزی کرده بودند که به میزان تولید 1/8 میلیون تن (معادل 90درصد نیاز داخلی) برسانند اما با سیاستگذاری اشتباه نتوانستند این برنامه را تحقق بخشند.

هرچند در سال‌های بعد با تنظیم تعرفه واردات سعی در کنترل ورود شکرهای خارجی شد اما هر سال حدود یک تا یک میلیون و 300هزار تن شکر وارد کشور شده است. البته با این حجم واردات نیز تولید کماکان به راه خود ادامه داد و پس از سال‌های سیاه 87و 88، این کشت و صنعت توانست خود را مجددا به سطح قابل‌قبولی برساند. اکنون تولیدکنندگان این بخش معتقدند این امکان برای کارخانه‌های قندوشکر کشور وجود دارد که نیاز داخل را تأمین کنند اما این هدف با یک برنامه سه تا چهار ساله محقق خواهد شد. (جدول 2)

( جدول 2) آمار تولید و واردات شکر - ارقام هزار تن

دولت نهم تنها به شکر، گندم و دانه‌های روغنی اکتفا نکرده و وعده‌هایی فراتر از این چند محصول داده بود. جو یکی از مهم‌ترین محصولات استراتژیک است که وزیر جهادکشاورزی در ابتدای وزارت خود، خودکفایی یکساله آن را وعده داده بود. با توجه به آنکه بخش عمده این محصول در دامداری‌های سنتی و عشایری و غالبا برای مصارف دام‌های سبک به مصرف می‌رسد به جرأت می‌توان گفت که در توسعه صنعت دامپروری نقشی اساسی ایفا می‌کند. بنابراین جو از محصولاتی است که خودکفایی در آن شیرینی خوش‌طعمی را برای صنعت کشاورزی ایران به همراه خواهد داشت.

در زمان ارائه طرح خودکفایی حدود 84درصد جو مورد نیاز کشور از تولیدات داخلی تأمین می‌شد و اسکندری برای نشان دادن اهمیت بخش دامپروری و توجه به این صنعت در ابتدای وزارت خود در کاخ شیشه‌ای اعلام کرد که تا پایان سال زراعی84-83 به تولید کامل نایل خواهیم شد. اما با گذشت سال‌ها و دستیابی به سه میلیون و 440هزار تن از این محصول در رسیدن به این هدف نیز ناکام ماندیم. تولید ذرت به‌عنوان یکی دیگر از محصولات وعده داده شده نیز توفیقی نیافت و اکنون با وجود مصرف چهار میلیون تن ذرت تنها در بخش طیور کشور، بالاترین رکورد تولید را توانسته‌ایم در سطح دو میلیون تن به جای بگذاریم. از آنجا که در ابتدای سال‌جاری با افت واردات نهاده‌هایی چون ذرت، تأمین غذای دام و طیور در ماه‌های اخیر با مشکلاتی مواجه شد، بدین ترتیب وزارت جهاد‌کشاورزی سیاست عدم‌اعلام آمار را برای آرام کردن این بازار برگزید. لذا تلاش‌ها برای دست یافتن به آمار سالانه این دونهاده از سوی معاونت‌های مرتبط به نتیجه نرسید.

در بین تمام محصولات نام برده شده شاید بتوان گفت تولید برنج هنوز بر همان پاشنه می‌چرخد و در این سال‌ها تولید در یک سطح باقی مانده است. اگرچه دست‌اندرکاران این بخش نیز معتقدند واردات برنج خارجی به شکل بی‌رویه صورت گرفته و روی تولید داخل تأثیراتی داشته اما تولید کماکان در حد دو میلیون و 300هزار تن به قوت خود باقی است.(جدول 3)

( جدول 3) آمار تولید و واردات برنج - ارقام هزار تن