مبنای هر یک از این تقسیمات متفاوت است. جرائم در یک نوع تقسیم‌بندی، به جرم عمومی، جرم سیاسی و جرم نظامی تقسیم می‌شوند. از دیدگاهی دیگر جرائم به جرم عمدی، جرم غیرعمدی، جرم جمعی و جرم مرتبط قابل تقسیم هستند. از لحاظ دیگری نیز جرائم به جرم مطلق، جرم مقید، جرم ساده، جرم مرکب، جرم آنی، جرم مستمر، جرم اتفاقی و جرم به عادت تقسیم می‌شوند.
جرائم در تقسیم‌بندی‌ای دیگر، به اعتبار لحظه مشاهده به جرائم مشهود و غیرمشهود تقسیم می‌شوند.
تعریف جرم مشهود
در تعریف جرم مشهود بین حقوق‌دانان و اساتید حقوق جزا اختلاف نظر وجود دارد و به همین دلیل، تعاریف متعدد و گوناگونی از جرم مشهود به عمل آمده است اما به‌طور خلاصه می‌توان گفت جرم مشهود جرمی است که در منظر پلیس یا مردم واقع شود یا به‌منزله آن باشد. بنابراین جرم مشهود، جرمی است که مرتکب آن حین ارتکاب یا بلافاصله پس‌از ارتکاب، دستگیر شود به‌طوری که دلایل ارتکاب از طرف دستگیر‌کننده قابل جمع‌آوری باشد.
پایه و مبنای جرم مشهود، طریق غیرعادی و فوق‌العاده رسیدگی است، که ضرورت، فوریت و سرعت درآن است و تشریفات با طبع جرم مشهود سازگاری ندارد. در جرم مشهود، تجری و جسارت مرتکب زیادتر بوده و دلایل علیه متهم محکم‌تر است و اختیارات ضابطان دادگستری نیز بیشتر است.
در حالت جرم مشهود ماموران نیروی انتظامی در امر تعقیب و تحقق جرم مستقیما شرکت داشته و این تکلیف تا مداخله مقام قضایی صالح ادامه می‌یابد و مدت آن 24 ساعت است مگر اینکه از طرف مقام قضایی صالح تمدید شود. قانون آیین دادرسی کیفری ایران همانند قوانین آیین دادرسی کیفری سایر کشورهای جهان در قلمرو جرائم مشهود، برای ضابطان دادگستری اختیارات ویژه‌ای به رسمیت شناخته و قانونگذار رعایت بعضی از قواعد را در مورد آنها ضروری ندانسته است. از این رو، اختیارات ماموران کشف جرم درخصوص حفظ آثار جرم و جلوگیری از فرار متهم در جرائم مشهود بیشتر از سایر جرائم است.
به‌نظر می‌رسد قانونگذار ایران در مورد جرائم مشهود، قصد داشته تا از طریق توسعه حد شمول اختیارات ماموران پلیس، حق جامعه را بیشتر مورد صیانت قرار دهد. به همین دلیل روش قانونگذار ایران منطقی به‌نظر می‌آید، زیرا در عین اینکه با اصل لزوم حمایت حق اجتماع از طریق جلوگیری از محو دلایل و آثار ارتکاب جرم سازگاری دارد، سلب‌کننده یا محدود‌کننده حق افراد نیز نیست.
از نظر قانونگذار ایران، جرم مشهود تنها به جرائمی که بلافاصله پس از وقوع قابل رویت باشند اطلاق نمی‌شود بلکه جرائم دیگری را نیز در بر می‌گیرد که اصالتا و ماهیتا مشهود نیستند. بنابراین مشهود و غیرمشهود بودن یک جرم فقط به موجب قانون آیین دادرسی کیفری امکان پذیر است.
مصادیق جرم مشهود در آیین دادرسی کیفری ایران
قانون آیین دادرسی کیفری تعریفی از جرم مشهود ارائه نداده و فقط موارد و مصادیق جرم مشهود بیان شده است. این مصادیق حصری بوده و در غیراین موارد، جرم، غیرمشهود محسوب می‌شود. قانون فوق مقرر می‌دارد که جرم در موارد زیر مشهود محسوب می‌شود:
1 - جرمی که در منظر ضابطین دادگستری ( ماموران نیروی انتظامی ) واقع شده یا بلافاصله ماموران یاد شده در محل وقوع جرم حضور یافته یا آثار جرم را بلافاصله پس از وقوع مشاهده کنند؛ مثلا فردی در حضور ماموران نیروی انتظامی فرد دیگری را کتک بزند.
2 - درصورتی که دو نفر یا بیشتر که ناظر وقوع جرم بوده‌اند یا قربانی جرم، بلافاصله پس از وقوع جرم، شخص معینی را مرتکب جرم معرفی کنند؛ مثلا فردی که مال او به سرقت رفته بلافاصله پس از این قضیه شخص معینی را به ماموران نیروی انتظامی به‌عنوان دزد معرفی کند.
3 - بلافاصله پس از وقوع جرم علائم و آثار واضحه یا اسباب و دلایل جرم در تصرف متهم یافت شود یا تعلق اسباب و دلایل یاد شده به متهم محرز شود؛ مثلا از جیب فردی که فرد دیگری را مجروح کرده است یک چاقو پیدا شود.
4 - درصورتی که متهم بلافاصله پس از وقوع جرم قصد فرار داشته یا در حال فرار یا فورا پس از فرار دستگیر شود.
5 - در مواردی که صاحبخانه بلافاصله پس از وقوع جرم ورود مامورین را به خانه خود تقاضا کند؛ مثلا فردی که از خانه او سرقت شده است، بلافاصله از ماموران نیروی انتظامی تقاضای کمک کند.
6 - وقتی که متهم ولگرد باشد. ولگرد کسی است که جا و مکان معینی نداشته و شغل خاصی هم ندارد.
با توجه به طرز انشاء قانون، معلوم می‌شود که مقنن ایران معتقد به 2 قسم جرم مشهود است که عبارتند از جرم مشهود واقعی ( موضوعی) و جرم مشهود فرضی ( حکمی). جرم مشهود واقعی جرمی است که عمل مجرمانه در حضور مامور کشف جرم یا در حضور یک دسته یا جماعت واقع می‌شود یا بلافاصله پس از وقوع، خود مجرم مورد مشاهده مامور دولت قرار می‌گیرد یا آثار جرم مورد ملاحظه واقع می‌شود.
این قسم جرم مشهود مبتنی بر شهادت مامور دولت یا شهادت عینی اشخاص عادی است.
اما جرم مشهود فرضی، عملی است که در حقیقت مشهود نیست ولی قانونگذار به‌علت وضعیت خاص وقوع، آن را مشهود تلقی می‌کند.
احراز جرم در این قبیل موارد به کمک دلایل و نشانه‌های عقلی که امکان مجرم بودن فرد را متصور می‌سازد، صورت می‌گیرد.
این قبیل موارد عبارتند از: وقتی که بلافاصله پس از وقوع جرم، بزه دیده شخص یا اشخاصی را مرتکب معرفی کند، پیدا شدن علائم و آثار واضحه جرم یا اسباب و دلایل جرم در تصرف متهم و در زمانی نزدیک به وقوع، احراز تعلق اسباب و دلایل جرم به متهم، قرینه فرار، ولگرد بودن متهم و درخواست صاحب خانه.
اقدامات ماموران نیروی انتظامی در جرائم مشهود عبارتند از:
1 - قبول شکایات و اعلانات
2 - انجام معاینات محلی (بررسی صحنه جرم)
3 - استماع گواهی مطلعین در محل (تحقیقات محلی) یا در اداره (بازجویی از شهود)
4 - بازرسی‌ها (بازرسی بدنی، وسایل نقلیه و منزل با رعایت شرایط قانونی)
5 - ضبط و توقیف دلایل
6 - دستگیری و بازداشت حداکثر 24 ساعته متهمان
7 - بازجویی از متهمان
8 - تنظیم و ارائه گزارش به مقام قضایی صالح
9 - جلوگیری از امحاء دلایل
10 - اعلام جنایات و جرائم در اسرع وقت به مرجع قضایی (در سیستم دادسرا گزارش ماموران و ضابطان باید به دادستان یا معاون وی و درصورت عدم‌حضور آنان به دادیار اعلام شود و در سیستم دادگاه‌های عمومی مثل دادگاه بخش، به رئیس حوزه قضایی اطلاع داده می‌شود).
معاونت آموزش قوه قضاییه
