در این نشست که از سوی سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور و با دعوت از معماران با سابقه و کارشناسان استانی سازمان نوسازی مدارس برگزار شد، اعضای ستاد هویت‌بخشی، متشکل از دکتر غفاری، دکتر رئیسی، مهندس کامران صفامنش، مهندس خاکی و مهندس محسن میرحیدر(دبیر ستاد)، بعد از سخنرانی معاون عمرانی وزیر آموزش و پرورش و رئیس سازمان نوسازی مدارس کشور، به پرسش‌های مدعوین پاسخ دادند و در نهایت قرار شد جامعه معماران ایرانی مقیم داخل و خارج از کشور تا پایان دی، طرح‌های خود را که متضمن هویت ایرانی است و با نیازهای آموزشی دو گروه سنی دبستان و راهنمایی متناسب می‌نماید، ارائه بدهند.
در این نشست تقریباً تمام چهره‌های فعال در عرصه معماری معاصر ایران حضور داشتند و از اعلام آمادگی معماران با سابقه‌ای چون مهندس سیحون، کامران دیبا، کیوان خسروانی و... نیز که در خارج از ایران اقامت دارند، حرف‌هایی به میان آمد. طرح هویت‌بخشی مدارس ایران از جمله طرح‌های بزرگ معماری کشورمان به حساب می‌آید که بدون برگزاری مسابقه می‌خواهد تمام توان هنری و معماری و مهندسی ایران را روی یک موضوع بایسته و بنیادی به میدان عمل بکشد و به یک جمع‌بندی علمی و فنی و هنری برسد.
در طرح هویت‌بخشی مدارس ایران قرار است حدود 4 هزار میلیارد تومان بودجه ظرف چهار سال آینده به بازسازی و نوسازی حدود پنجاه هزار مدرسه سراسر کشور اختصاص بیابد، که این مبلغ با احتساب نسبی نرخ ساخت و ساز در کشور، برابر با هزینه ساخت 8 میلیون مترمربع فضای آموزشی و پرورشی است.
دعوت نامه طرح هویت‌بخشی مدارس
حدود یک ماه پیش سازمان نوسازی مدارس کشور برای 35 معمار و مهندس مشاور با سابقه ایرانی مقیم داخل کشور، حدود 20 معمار صاحب‌نام ایرانی مقیم خارج از کشور و 30 دفتر فنی سازمان نوسازی استان‌ها دعوت‌نامه‌ای فرستاده بود که در آن ضمن توصیف شرایط و امکانات طرح هویت‌بخشی مدارس ایران، برای تهیه طرح معماری دعوت به عمل آمده بود.
در این دعوت‌نامه که با امضای دبیر ستاد، مهندس میرحیدر ارسال شده بود، آمده است: «ساختمان‌های مدارس ابتدایی و راهنمایی اگرچه ساختمان‌هایی کوچک هستند، ولی به لحاظ ماندگاری و از نظر هویت‌بخشی به شهر و محله و تأثیرگذاری در روحیات دانش‌آموزان که آینده‌سازان جامعه هستند و استفاده‌های اجتماعی مردم محله نسبت به سایر ساخت و سازهای شهری از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند.
طراحی مدارس کشور، بعد از تیپ ساختمان‌هایی در تهران چون مدرسه فیروزکوهی، نوربخش، مروی، فردوسی، هنرستان دختران و غیره سال‌هاست که دست کم گرفته شده و مورد عنایت مناسبی نبوده و معماران مجرب و پیش‌کسوت با انگیزه به آن نپرداخته‌اند و لذا آنچه ساخته شده، نه تنها هویت ملی، محلی و اسلامی ندارند؛ بلکه به طور عمده نمایانگر ساختمان یک مدرسه هم نیستند.
اینک که سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور مأموریت دارد تا ظرف چند سال آینده تعداد زیادی (حدود 50 هزار) دبستان، مدرسه راهنمایی و دبیرستان را در سطح کشور بازسازی و یا نوسازی نماید، فرصت مناسبی است تا همه معماران ایرانی به رغم تمام گرفتاری‌هایشان به این موضوع عنایت خاص مبذول نمایند.»
در این دعوت‌نامه و در ادامه از معماران خواسته شده تا طرح‌هایی «با هویت، نجیب، ماندگار، بادوام و توأم با امکان نگهداری ساده» تهیه کنند تا شاید بتوان از آنها به عنوان «سرمشق و مثال» استفاده کرد.
سرمشق برای طرح‌هایی که قرار است به تعداد زیاد تهیه شود و به سمت و سویی هدایت شود که هم مورد اقبال جامعه قرار بگیرد و هم مدرسه سازی در ایران را سر و سامان بدهد و بهبود ببخشد و به کیفیتی آرمانی برساند.
در فراخوان یاد شده روی نکاتی چون شرایط اقلیمی چهارگانه گرم، سرد، گرم مرطوب و معتدل مرطوب نیز تأکید شده و دست معماران برای انتخاب اقلیم و گروه سنی و... باز گذاشته شده است.
معیارهای طراحی و ارزیابی
معماری مثل خیلی چیزهای دیگر دارای محدودیت‌هایی درونی و قائم به خود است. به عبارتی این علم و هنر وقتی عینیت می‌یابد که متعین و محدود به یک سری شرایط مکانی و زمانی و اقلیمی و مالی و... باشد.
در غیر این صورت نمی‌توان از معمار، انتظار خلاقیتی داشت و این بنا به گفته مهندس میرحیدر، مصداق همان چیزی است که یکی از معماران بزرگ قرن بیستم (فرانک لوید راست) می‌گوید.
طرح هویت بخشی مدارس ایران هم ضمن آزاد گذاشتن معماران برای جست و جوگری و ارائه ایده‌های نوین، مثل همه طرح‌های معماری حاوی یک سری محدودیت‌هاست.
بخشی از محدودیت‌های این طرح را در مصوبات دولتی می‌توان دید و بخشی از آن هم به چارچوب معماری اثر باز می‌گردد.
طراحی بر اساس برنامه کالبدی و توجه به نحوه جدید کاربرد فضاهای آموزشی، انعطاف پذیری طرح برای پاسخگویی به تحولات آینده در سیستم آموزشی، رعایت شرایط اقلیمی محل احداث بنا، هویت‌مندی و ماندگاری توام با امکان نگهداری ساده و ارزان، رعایت شرایط اجتماعی امروز ایران پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی برای مدارس دختران، صرفه‌جویی در مصرف انرژی و توجه به توسعه پایدار، توجه به تأمین مقاومت عناصر سازهای و غیرسازه‌ای ساختمان در مقابل نیروهای جانبی(زلزله، باد و...) استفاده از مناسب‌ترین فناوری روز و حتی‌الامکان استفاده از مصالح موجود در محل احداث بنا، رعایت الزامات ساختمان، استانداردها، آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های مربوط به فضاهای آموزشی و بالاخره وسعت زمین در شهرهای موجود و در شهرهای جدید، مفاد و مواردی هستند که به پیوست دعوت‌نامه سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور و به عنوان معیارهای طراحی و ارزیابی طرح‌های مدارس ابتدایی و راهنمایی آمده‌اند.
نظریات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی
تا بوده و تا شنیده‌ایم، از مدارس به عنوان خانه دوم دانش‌آموزان یاد شده و سخن به میان آمده است. در این تعریف و تعارف، اما هیچ گاه انگار به مقایسه خانه اول و دوم پرداخته نشده است.
به عبارتی تنها کافی است که بیاییم و برای مثال در بین طبقه متوسط و فراگیر جامعه به یک بررسی صوری میان محیط منزل و مدرسه دانش‌آموزان دست بزنیم تا بدانیم که محیط مدارس ما چقدر از آن روح و رایحه مقدس و ملموس دور است.
دانش‌آموزان امروزی درست بر خلاف دانش‌آموزان برخی از نسل‌های پیشین، حالا در منزل خود امکاناتی دارند که در مدرسه یا از آنها خبری نیست و یا به حداقل کمیت و کیفیت تقلیل یافته است.
پروژه‌های ساختمانی بر حسب پیچیدگی در برنامه‌ریزی و فضایابی(فیزیکی- عملکردی) در بخشنامه سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور به دستگاه‌های اجرایی و مهندسان مشاور به چهار گروه تقسیم شده‌اند.
در این تقسیم‌بندی ساختمان‌ها به ترتیب و بر اساس اهمیت‌شان در گروه یک تا چهار قرار می‌گیرند. در گروه یک ما مواردی چون انبارها، تعمیرگاه‌های کوچک، محوطه‌سازی و کارگاه‌های کوچک را می‌بینیم.
آپارتمان‌ها و واحدهای مسکونی، فروشگاه‌های کوچک، پارکینگ در طبقات، جایگاه‌های پمپ بنزین، سالن‌های غذاخوری، ساختمان‌های پست و پلیس و آتش‌نشانی، میدان‌های میوه و تره‌بار و مواردی از این دست در تقسیم‌بندی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور و در کنار ساختمان‌های آموزشی و به طور مشخص کودکستان‌ها، دبستان‌ها، راهنمایی‌ها، دبیرستان‌ها و هنرستان‌ها متأسفانه در گروه دو قرار می‌گیرند.
این هم کناری مدارس با میادین میوه و تره‌بار و پارکینگ و فروشگاه‌های کوچک و... به نظر نادیده گرفتن جایگاه مهم و مقدس تعلیم و تربیت به نظر می‌رسد که در عمل و اجرا نیز سرنوشتی به همان ترتیب پیدا کرده است.
ضوابط جدید طراحی مدارس
تاکنون چیزی که ما به عنوان فضاهای آموزشی در ایران و به ویژه در چند دهه اخیر شاهد بوده‌ایم، محدود به ضوابطی بوده است که معطوف به معیارهای داخلی می‌شود.
در طرح هویت بخشی مدارس ایرانی، که منظور از آن ساخت یک سری «تیپ» و تسری و تعمیم سراسری آن نیست، بنا به اظهارات دبیر ستاد هویت‌بخشی، به استانداردهای جهانی توجه شده و ضوابط موجود مورد بازبینی قرار گرفته است.
این بازبینی را در سرمشق سازی مدارس انگلیس، که از سال 2002 آغاز شده است، نیز می‌بینیم. تغییرات اصلی در ضوابط گذشته را که انگار به تصویب سازمان نوسازی مدارس نیز رسیده و در فهرست فضاها و نیازهای ابلاغ شده به معماران آمده است، ابتدا در وسعت محل احداث بنا می‌بینیم و سپس در افزودن مواردی چون انبار صندلی، اتاق جلسه کارکنان، استودیو (سالن کوچک)، انبار وسایل آموزشی، جایگاه انتظار بچه‌های بیمار، سرسرای ورودی و پذیرش، اتاق تکنسین و کامپیوتر اصلی، قفسه‌های وسایل دانش‌آموزان، رختکن دانش‌آموزان، آبدارخانه(برای گرم کردن غذای دانش‌آموزان) و فضای آموزش در طبیعت به موارد پیشین.
جالب این که در بسیاری از مدارس موجود شاید به خاطر محدودیت منابع مالی و شاید به خاطر سهل‌انگاری بسیاری از ضوابط قبلی سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس نیز به چشم نمی‌خورد.
این نقصان و کمبود به ویژه در مراجعه به فضا و امکانات سرانه آموزشی قابل تشخیص است.
سخن آخر
طرح هویت بخشی مدارس کشور بعد از عملکردی شدن مدارس نوعی در زمان پهلوی اول و تحویل و تغییر مکتب‌خانه به مدرسه، شاید مهم‌ترین طرح و توجه مراجع دولتی و مسئول به مسأله آموزش و پرورش در ایران است که می‌خواهد با کمک بخش خصوصی و به عنوان عزمی ملی و انقلابی به منصه ظهور برسد.
طرحی که در صورت اجرای درست و دقیق و به موقع می‌تواند تحولی بزرگ در عرصه تعلیم و تربیت عمومی ایجاد کند و مدرسه‌ها را از فضایی خشک و خشن و بی روح به فضایی جذاب و پویا و پرکشش تبدیل نماید.
در این میان اعلام آمادگی معماران شناخته شده و صاحب امضا و دفاتر مهندسان مشاور مطرح و معروف برای تعامل با این طرح عظیم، که شاید از بزرگترین پروژه‌های معماری مردمی و کاربردی یک سده اخیر ایران به حساب می‌آید، خود از نشانه‌های اهمیت این طرح است و از فراگیری و ماندگاری آن می‌گوید.
و اما چیزی که در این بین بیش از هر مورد دیگری- شاید- اهمیت دارد، حمیت بی‌مانند و مثال زدنی سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور است که توانسته با مدیریت حساس، حاذق و موفق خود، بالاخره، منشأ یک حرکت بنیادی در کشور باشد و به جست و جوی فراگیر هویتی ایرانی برای این همه بی سامانی و بی‌چهره‌گی و تشتت مدارس ایرانی برود.
