همشهریآنلاین - پروانه بندپی: کودکان امروز در جهانی بزرگ میشوند که صفحهنمایش، بخشی جداییناپذیر از زندگی است؛ از گوشی و تبلت گرفته تا تلویزیونهای هوشمند و بازیهای آنلاین. آموزش، سرگرمی، ارتباط و حتی آرامکردن کودک، همه به یک لمس صفحه ختم میشود. اما پرسش مهم این است که این مواجهه طولانی و مداوم با اسکرینها، با مغزِ در حالِ رشد کودک چه میکند؟
ذهن کودکان با این کار فستفودی میشود
در سالهای اخیر، متخصصان مغز و اعصاب و علوم شناختی در کشورهای مختلف بارها نسبت به پیامدهای نورولوژیک و روانی استفاده افراطی کودکان از صفحهنمایشها هشدار دادهاند؛ هشدارهایی که برخلاف تصور، اغراقآمیز یا اخلاقی نیستند. بلکه ریشه در تصویربرداریهای مغزی، مطالعات عمیق و بررسیهای رفتاری دارند.
مغز کودک، نسخهای کوچکشده از مغز بزرگسال نیست؛ یک سیستم ناتمام و در حال شکلگیری است. تا حدود ۲۵ سالگی، بخشهایی از مغز ـ به خصوص لوب پیشپیشانی (Prefrontal Cortex) که مسئول تمرکز، کنترل هیجان، تصمیمگیری و مهار تکانهها است ـ هنوز در حال رشد است.
مطالعات تصویربرداری مغزی (MRI) که در دانشگاههای آمریکا انجام شدهاند، نشان میدهند کودکانی که روزانه زمان زیادی را صرف تماشای صفحهنمایش میکنند، در برخی نواحی مغزی مرتبط با زبان، توجه و خودتنظیمی، ضخامت قشری کمتر یا اتصال عصبی ضعیفتری دارند. این یافتهها به معنای «آسیب مغزی» نیست، اما نشانه اختلال در مسیر طبیعی رشد مغز است. 
دکتر احسان شریفیپور، متخصص مغز و اعصاب و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی در گفتگو با همشهریآنلاین در این باره میگوید: «فقط بزرگسالان در معرض آسیبهای ناشی از استفاده زیاد از صفحهنمایش ها نیستند؛ این مساله در مورد کودکان هم صدق میکند. موضوع این است که فناوری ذاتا بد نیست و میتواند ابزار آموزشی مفیدی باشد، اما استفاده نامحدود، بیهدف و غیرمفید از آن میتواند فرایند یادگیری و تمرکز کودکان را مختل کند. چون کودک در سن رشد و یادگیری است و اینها باعث میشود انرژی مغز صرف محتواهای غیرسودمند شود یا احساسات و افکاری را در کودکان بالا بیاورد که برای آموزش، آینده و پرورششان غیرمفید است.»
دکتر شریفیپور اضافه میکند: «درضمن، عادتهای بدی هم در کودک شکل میگیرد. چون کودک به جای این که سختی کشیدن و تلاش برای کسب مهارتها و ارتقای شخصی و ارتقای ذهنی را یاد بگیرد و ارزشمند بداند، وقت خود را صرف آموزشهای زودبازده میکند. به این ترتیب ذهنش فستفودی میشود. چون مدام دنبال محتواهای کوتاه هیجانانگیز است. این موضوع میتواند به طور غیرمستقیم روی آرزوها، باورها، مسیر رشد ذهنی و عملکرد آموزشی کودکان هم تاثیر بگذارد. همچنین میتواند او را سطحینگر بار بیاورد. چون محتواهایی در دسترسش هستند که نیاز به عمقنگری و ژرفاندیشی ندارند.
بمباران دوپامینی؛ لذت زیاد، تمرکز کم
بازیهای موبایلی و تماشای ویدئوهای کوتاه، استاد تحریک سیستم پاداش مغز هستند. هر تصویر جدید، هر مرحله بازی، هر بُرد، موج کوچکی از دوپامین آزاد میکند؛ همان هورمونی که با انگیزه و لذت در ارتباط است.
مشکل از جایی شروع میشود که این تحریک شدید، سریع و مداوم باشد. پژوهشگران علوم اعصاب کودک میگویند مغزِ در حال رشد، به تدریج به این سطح از تحریک عادت میکند و درنتیجه فعالیتهای کمتحریکتر مثل کتاب خواندن، نقاشی یا گوش دادن به توضیحات معلم، برای کودک کسلکننده میشوند. همچنین آستانه تحمل کودک برای تمرکز طولانی کاهش مییابد. به علاوه، کودک بیشتر دنبال پاداش فوری میگردد و کمتر میتواند صبر کند. این الگو در مطالعات رفتاری با افزایش علائم شبیه ADHD (نقص توجه و بیشفعالی) در کودکانی که استفاده بالایی از اسکرین دارند، همبستگی نشان داده است.
حافظه فعال و یادگیری زیر فشار
یکی از بخشهایی که زودتر تحت تأثیر استفاده افراطی از صفحهنمایش قرار میگیرد، حافظه فعال (Working Memory) است؛ همان حافظهای که کودک با آن مسئلههای ریاضی را حل میکند، دستورالعملها را دنبال میکند و ارتباط بین مفاهیم را میسازد. متخصصان علوم اعصاب میگویند کودکانی که زمان زیادی را صرف بازیهای دیجیتال و ویدئوهای سریع میکنند، در یادگیری عمیق ضعیفترند، زودتر حواسشان پرت میشود و در حل مسئله و تفکر مرحلهبهمرحله عملکرد پایینتری دارند. متخصصا، علت اصلی این موضوع را تکهتکهشدن توجه و نداشتن فرصت کافی برای پردازش و تثبیت اطلاعات در مغز است.
بیشتر بخوانید؛
- کودک شما هم شبها بیدار میشود یا تنها نمیخوابد؟
-
کمخوابی چطور سیستم ایمنی بدن را ضعیف میکند؟
-
در این ساعت طلایی باید خواب باشید
خواب کودک، قربانی خاموش صفحهنمایش
نور آبی صفحهنمایشها ترشح ملاتونین ـ هورمون تنظیمکننده خواب ـ را مهار میکند. اما مسئله فقط نور نیست؛ محتوای هیجانانگیز بازیها و ویدئوها، مغز کودک را در حالت «هشیاری بالا» نگه میدارد. تحقیقات جدید نشان دادهاند کودکانی که قبل از خواب از تبلت یا گوشی استفاده میکنند، دیرتر به خواب میروند، خواب عمیق کمتری دارند و روز بعد تحریکپذیرتر، کمحوصلهتر و کمتمرکزترند. خواب ناکافی در کودکان، بهطور مستقیم با اختلال در رشد شناختی و تنظیم هیجانی ارتباط دارد.
دکتر شریفیپور، متخصص مغز و اعصاب هم در این رابطه میگوید: «قرار گرفتن مداوم در معرض محرکهای هیجانانگیز، خواب را صد درصد مختل میکند. چه در کودکان و چه در بزرگسالان. فرد در هر سنی برای خواب نیاز به ذهن آرام دارد، اما مواجهه با صفحهنمایش و تماشای ویدئوهای هیجانانگیز در ساعات نزدیک به زمان خواب باعث فعال شدن ناخودآگاه میشود و شروع یا استمرار خواب را با مشکل مواجه میکند. یادمان باشد ما یک قسمت فعال ذهن داریم و یک ذهن ناخودآگاه. ذهن ناخودآگاه تحت تاثیر اخبار ناراحتکننده، خوشحالکننده یا هیجانانگیز فعال میشود و وقتی کودک میخواهد وارد فضای خواب شود، دیگر ذهن آرامی ندارد. درنتیجه شروع خواب خوبی ندارد، یا نیمهشب که باید وارد بخش عمیق خواب شود و مغزش ریکاوری و بازیابی شود، ذهنش همچنان بیدار است.»
این متخصص مغز و اعصاب به این موضوع بسیار مهم اشاره میکند که «اختلال خواب در درازمدت روی شخصیت، شناخت، رفتار و عملکرد، و بازدهی کاری و آموزشی افراد اثرات منفی میگذارد.»
کودک هم باید گاهی گوشی را کنار بگذارد
هیچ متخصص مغز و اعصابی امروز نمیگوید کودک نباید هیچ ارتباطی با فناوری داشته باشد. موضوع، استفاده افسارگسیخته و بدون چارچوب است؛ همان چیزی که در بسیاری از خانوادهها ناخواسته اتفاق میافتد. مغز کودک برای رشد سالم، به حرکت، بازی واقعی، مکالمه، سکوت، خیالپردازی و حتی گاهی بیحوصلگی نیاز دارد. اگر صفحهنمایش همه این فضاها را به تنهایی اشغال کند، مغز دیگر فرصت نفس کشیدن پیدا نمیکند.
در دنیایی که اسکرولکردن پایانی ندارد و صفحهنمایشها همیشه در دسترساند، شاید مهمترین چیزی که باید به کودکان یاد بدهیم، فقط بلد بودنِ کار با تکنولوژی نباشد. کودک باید یاد بگیرد که گاهی بتواند گوشی را کنار بگذارد، حوصلهاش سر برود، بازی واقعی کند، فکر کند و با آدمها حرف بزند. همان چیزی که به مغزش فرصت رشد میدهد.
نظر شما