همشهری آنلاین- زهرا رفیعی: در حالی که سالانه میلیاردها تن خاک در کشور از دست میرود و قانون حفاظت از خاک پس از سالها انتظار سرانجام وارد فاز اجرایی شده، همچنان این پرسش جدی مطرح است که اوضاع واقعی خاک ایران در چه وضعیتی قرار دارد و چه باید کرد؟ به مناسبت روز جهانی خاک، با هادی معماریان، دکترای مهندسی حفاظت خاک و دانشیار دانشگاه بیرجند گفتوگو کردهایم تا از زبان یک متخصص، مهمترین چالشهای خاک کشور، نسبت قانون با واقعیتهای میدانی، امکان احیای خاکهای تخریبشده و نقش مردم و دولت در حفاظت از این سرمایه خاموش اما حیاتی را بررسی کنیم.
روز جهانی خاک چه پیامی برای مردم عادی دارد و چرا باید برای ما مهم باشد؟
روز جهانی خاک یادآور این حقیقت است که خاک منبعی محدود، غیرقابلجایگزین و اساس حیات بر روی زمین است. پیام اصلی این روز برای مردم آن است که با رفتارهای سادهای مانند جلوگیری از تخریب پوشش گیاهی، مصرف صحیح آب و خودداری از ریختن زباله و مواد آلاینده، میتوان از خاک محافظت کرد. اهمیت خاک در این است که کیفیت غذا، آب، هوا و حتی پایداری خانهها، جادهها و زیرساختها به سلامت خاک وابسته است.
مهمترین مشکلات امروز خاک ایران چیست؟
خاک ایران با مجموعهای از بحرانهای همزمان روبهرو است. فرسایش شدید آبی و بادی که از بالاترین نرخها در جهان به شمار میرود، یکی از جدیترین چالشهاست. شور و سدیمی شدن خاکها، آلودگی خاک با فلزات سنگین، فاضلاب و پسماندهای صنعتی، کاهش مواد آلی و افت شدید حاصلخیزی، تخریب پوشش گیاهی و چرای مفرط دام، و همچنین نابودی ساختار خاک بر اثر شخم عمیق و تغییر کاربریهای نادرست از دیگر مشکلات اساسی خاک کشور بهشمار میآیند.
کیفیت خاک چه ارتباطی با امنیت غذایی و سلامت مواد غذایی دارد؟
رابطه کیفیت خاک با امنیت غذایی مستقیم و تعیینکننده است؛ به عبارت ساده، «خاک سالم، غذای سالم تولید میکند». خاکی که دارای مواد آلی کافی، ساختار پایدار، فعالیت میکروارگانیسمها و عناصر غذایی مناسب باشد، محصولات مغذیتر، سالمتر و ایمنتری به بار میآورد. در مقابل، خاک تخریبشده باعث کاهش عملکرد محصولات، کمبود ریزمغذیها در غذا، ورود آلایندهها به زنجیره غذایی و در نهایت تهدید مستقیم امنیت غذایی کشور میشود.
چرا تشکیل چند سانتیمتر خاک صدها سال زمان میبرد و این موضوع چه اهمیتی دارد؟
خاک حاصل فرآیندی بسیار کند است که از فرسایش سنگها، فعالیتهای زیستی و تجمع مواد آلی شکل میگیرد. بسته به شرایط اقلیمی، تشکیل فقط یک سانتیمتر خاک ممکن است بین ۱۰۰ تا ۴۰۰ سال زمان ببرد. اهمیت این موضوع در آن است که اگر این سرمایه طبیعی با شخم نادرست، چرای بیرویه یا ساختوساز نابود شود، چیزی از بین رفته که در طول عمر ما و حتی چند نسل آینده قابل جبران نیست. به بیان ساده، خاک مانند آب نیست که دوباره و سریع تولید شود؛ اگر از دست برود، عملاً بهسختی قابل بازگشت است.
فرسایش خاک در ایران چقدر جدی است و چه پیامدهایی برای آب، کشاورزی و زندگی روزمره مردم دارد؟
وضعیت فرسایش خاک در ایران بحرانی است. سالانه حدود ۲ تا ۲.۵ میلیارد تن خاک در کشور از بین میرود. این موضوع پیامدهای گستردهای دارد؛ از کاهش شدید حاصلخیزی و افت تولید کشاورزی گرفته تا رسوبگیری سدها و کاهش ظرفیت ذخیره آب. فرسایش همچنین موجب افزایش سیلابها، کاهش نفوذ آب در خاک، تشدید گردوغبار و بیابانزایی و در نهایت آسیب مستقیم به زیرساختها و سکونتگاههای روستایی میشود.
مردم چقدر از اهمیت خاک مطلعاند؟
سطح آگاهی عمومی درباره خاک در ایران پایین است. بسیاری از مردم خاک را منبعی بیارزش، فراوان و قابلجایگزین تصور میکنند، در حالی که تشکیل چند سانتیمتر خاک قرنها زمان میبرد. هنوز اهمیت خاک در امنیت غذایی، کیفیت آب و پایداری محیط زندگی بهدرستی درک و نهادینه نشده است.
مردم ساکن در شهرها چه کارهای سادهای میتوانند برای حفاظت از خاک انجام دهند؟
حتی در شهرها نیز نقش مردم در حفاظت از خاک بسیار مهم است. شهروندان میتوانند با جلوگیری از فشرده شدن خاک از طریق عبور نکردن از فضاهای سبز، کاهش تولید زباله و نخاله ساختمانی و پرهیز از رهاسازی آن در طبیعت، تفکیک پسماند، کاهش مصرف شویندهها و سموم خانگی، حمایت از فضای سبز شهری، خرید محصولات کشاورزی پایدار و آموزش کودکان درباره اهمیت خاک، به شکل مؤثری در حفاظت از این منبع حیاتی مشارکت کنند.
آیا برای بهبود وضعیت خاک در بخش کشاورزی کاری انجام شده و این طرحها از حد پایلوت فراتر رفتهاند؟
در ایران اقداماتی برای بهبود خاک و کاهش فرسایش انجام شده است. سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری و وزارت جهاد کشاورزی طرحهایی مانند مدیریت جامع حوضههای آبخیز و ترسیب کربن را اجرا کردهاند. همچنین همکاریهایی با نهادهای بینالمللی مانند سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO) در زمینه احیای زمینهای تخریبشده، مراتع و بهبود روشهای آبیاری و خاکورزی انجام میشود. با این حال، با توجه به گستردگی فرسایش، بیابانزایی، فرونشست زمین، محدودیت منابع مالی، ضعف هماهنگی بین دستگاهها و مشارکت اجتماعی ناکافی، اثرگذاری این طرحها در مقیاس ملی هنوز با فاصله زیادی از وضعیت مطلوب قرار دارد. قوانینی مثل قانون حفاظت از خاک تصویب شدهاند، اما اجرای آنها ضعیف است چون اراده کافی در نظام حکمرانی کشور برای تغییر پارادایم توسعه و برداشتن فشار از روی منابع طبیعی وجود ندارد. نمونه آن معدنکاویهای بیشتر و تخریب بیشتر خاک توسط مافیای معدن در کشور است. البته نبود آگاهی عمومی کافی، کمبود بودجه و گاهی تعارض منافع (مثلا توسعه سریع ساختوساز یا کشاورزی پرتقاضا) مانع از اجرای مؤثر پروژهها نیز میشوند.
قانون حفاظت از خاک سال ۹۸ تصویب و آییننامه آن سال ۱۴۰۲ تدوین شد. از آن زمان چه اتفاقات ملموسی در حوزه حفاظت خاک آنچنان که شما در ارتباط با این موضوع هستید، افتاده است؟
واقعیت این است که وضعیت اجرای قانون حفاظت از خاک در ایران پیچیده است: بخشی از زیرساختها فراهم شده، ولی «تحول بنیادی» در وضعیت خاک هنوز بهطور گسترده رخ نداده است. آییننامه اجرایی قانون حفاظت از خاک در دی۱۴۰۲ به رسمیت ابلاغ شد. با ابلاغ آن، وزارت جهاد کشاورزی (در حوزه آب و خاک) موظف شد برای تهیه نقشههای پهنهبندی خاک کشور، مطالعات خاکشناسی، ایجاد «بانک اطلاعات خاک» و تعیین ارزش اقتصادی خاک اقدام کند. همچنین بندهایی تعیین شد که پروژههای عمرانی، معدنی یا توسعهای اگر منجر به تخریب یا آلودگی خاک شوند، باید هزینه «پیشگیری یا جبران خسارت خاک» را لحاظ کنند. به عبارت دیگر: ساختار قانونی و نهادی برای «مدیریت خاک» شکل گرفته است — اما به گزارش کارشناسان و منابع علمی معتبر، «شواهدی مبنی بر بهبود وضعیت خاک در سطح کلی کشور» به چشم نمیخورد. نتیجه این که قانونی و الزامات وجود دارد، ولی اجرای مؤثر و پایش مستمر هنوز کافی نبوده است.
آیا خاکهای تخریبشده در ایران قابل احیا هستند؟ چه روشهایی جواب دادهاند؟
بله. در بسیاری از موارد، خاکهای تخریبشده قابل «بهسازی» و «تثبیت» است. مخصوصا با روشهایی مثل مدیریت مراتع، جلوگیری از چرای بیرویه، جنگلکاری یا درختکاری (در مناطق مستعد)، اصلاح روشهای آبیاری، کنترل فرسایش (مثلاً با پوشش گیاهی یا تراس بندی و بانک بندی) و رعایت اصول خاکورزی حفاظتی. با این حال مطالعات نشان دادهاند در خاکهایی که تحت فشار شدید (شیب زیاد، تردد ماشینآلات، قطع پوشش گیاهی) بودهاند، حتی پس از ۳۰ سال تلاش، «بهبود کامل ساختار فیزیکی خاک» رخ نداده است. یعنی احیا «ممکن» ولی «دشوار، زمانبر و نیازمند تعهد بلندمدت» است.
اگر دولت فقط یک اقدام فوری برای حفاظت از خاک انجام دهد، آن اقدام چیست؟
اگر فقط یک اقدام فوری ممکن باشد، آن «پایش دقیق، مستندسازی وضعیت خاک و اجرای سختگیرانه قانون حفاظت از خاک» است. تکمیل نقشههای خاک، راهاندازی کامل بانک اطلاعات خاک و نظارت جدی بر پروژههای عمرانی، معدنی و کشاورزی با اخذ تضمین برای جلوگیری از تخریب یا جبران خسارت، زیربنای تمام اقدامات حفاظتی آینده به شمار میآید. بدون دانش دقیق از وضعیت خاک و بدون نظارت مؤثر، هیچ برنامه حفاظتی یا احیایی بهطور کامل موفق نخواهد بود.
نظر شما