خاک، زیربنای شهرهای پایدار

همشهری:‌ حمیدرضا صارمی، معاون شهرسازی و معماری شهردار تهران: در هنگامه‌ای که جهان با بحران‌های پیچیده محیط‌زیستی دست به گریبان است، سازمان ملل متحد امسال با شعاری درخور تأمل، زنگ خطری را برای دولتمردان، مدیران شهری و شهروندان به صدا درآورده است: «خاک‌های سالم برای شهرهای سالم». شعاری که اگر به ظاهر ساده می‌نماید، در عمق خویش حامل پیامی بنیادین است؛ زیرا هیچ شهری بی‌خاک سالم، پیکره‌ای استوار و حیاتی ماندگار نخواهد داشت.

خاک، این میراث کهن طبیعت، تنها بستری برای کشت و کار نیست؛ بستر حیات شهر است. شهری که خاک آن بیمار گردد، به‌زودی آب و هوای آن نیز آلوده خواهد شد، سفره‌های زیرزمینی تهی خواهد گشت و کالبد معماری آن از استحکام تهی خواهد شد.

امروز جهان هر ساله نزدیک به ۲۴ میلیارد تن خاک حاصلخیز خویش را در معرض نابودی می‌بیند؛ و ایران، سرزمینی با تمدنی ریشه‌دار، با تأسف سهمی سهمگین‌تر از این فاجعه دارد. سالانه حدود دو میلیارد تن خاک در کشور ما دستخوش فرسایش می‌شود؛ رقمی که چندین برابر متوسط جهانی است. این اعداد نه تنها آمار، بلکه نشانِ فروریختن بنیانی است که هزاران سال دست طبیعت آن را ساخته است.

در کنار این بحران، معضل دیگری نیز گریبان‌گیر ماست: کوتاهی عمر ساختمان‌ها در ایران. بناهایی که به‌جای آن‌که میراثی چند نسلی باشند، در کمتر از سه دهه فرو می‌ریزند یا تخریب می‌شوند. نتیجه آن است که خاکِ زیرساختی شهرها بارها و بارها شکافته و دگرگون می‌گردد و زباله‌های ساختمانی، همچون سیلی بی‌امان، محیط زیست را در بر می‌گیرد. تنها در تهران، روزانه بیش از پنجاه هزار تن نخاله ساختمانی تولید می‌شود و کمتر از پانزده درصد آن بازیافت می‌گردد. چنین وضعیتی، هم هدررفت خاک و هم هدررفت سرمایه ملی است.

چه باید کرد؟
راهِ پیشِ رو روشن است، هرچند دشوار. نخست باید عمر بناها را به استانداردهای جهانی نزدیک ساخت؛ با مصالحی پایدار، مهندسی دقیق و نظارت سختگیرانه. دوم آن‌که مدیریت نخاله‌های ساختمانی از یک توصیه اخلاقی، به یک الزام قانونی بدل گردد؛ تا هر آجر و هر ذره خاکی، دوباره به چرخه بازگردد. سوم، حفاظت از خاک باید در متن برنامه‌ریزی شهری جای گیرد؛ از گسترش فضاهای سبز گرفته تا کنترل روان‌آب‌ها و جلوگیری از آلایندگی‌های صنعتی.

فراموش نکنیم که خاک، سرمایه‌ای نیست که در یک نسل شکل گیرد. هر سانتی‌متر آن قرن‌ها می‌طلبد تا پدید آید. پس اگر امروز با بی‌تفاوتی بر آن قدم بزنیم، فردا فرزندانمان بر زمینی خواهند زیست که دیگر نه حاصلخیز است و نه مأمن. شهر سالم، بر پایه خاک سالم استوار است؛ و این مسئولیتی است که هیچ مدیر، هیچ شهروند و هیچ نسل نمی‌تواند از آن شانه خالی کند.