امن‌ترین زیستگاه یوز

 اما نای‌بندان تنها زیستگاه همین یک گونه گوشتخوار نیست بلکه گربه شنی نیز که وجودش تنها در 3‌منطقه ایران به اثبات رسیده از دیگر ویژگی‌های ممتاز نای‌بندان محسوب می‌شود. فراموش نکنید که نای‌بندان یکی از بهترین مناطق ایران برای مطالعه روی کفتار نیز به شمار می‌رود و حتما از غار کفتار نای‌بندان که شهره عام است چیزهایی شنیده‌اید.

نای‌بندان با وسعتی نزدیک به 5/1‌میلیون هکتار وسیع‌ترین پناهگاه حیات وحش ایران است که به‌دلیل وجود زیستگاه‌های متنوع و کاروانسراهای قدیمی در مسیر جاده ابریشم از اهمیت بالایی در بین مناطق ایران برخوردار است. کاروانسرای رباط خان و چهل پایه نشان از عظمت تمدن ایرانیان در قلب کویر دارد. اگر به‌دنبال عجایب هستید، از چشمه آب شیرین در بلندترین نقطه کوه قلعه کاه و رودخانه کال نی در میان کویر خشک نباید غافل شوید. پناهگاه حیات وحش نای‌بندان بدون شک یکی از ناشناخته‌ترین و بکرترین زیستگاه‌های حیات وحش در کشور است که خاطرات شنیدنی از یوزپلنگ دارد.

نای بندان در سال‌1374 به هدف حمایت از گونه‌های جانوری کمیاب مانند یوزپلنگ آسیایی، جبیر و... به‌عنوان منطقه شکارممنوع تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط‌زیست درآمد و در سال‌1380 به پناهگاه حیات وحش ارتقای سطح یافت. دامنه ارتفاعی آن بسیار وسیع و از 600‌تا بیش از 3000‌متر بالاتر از سطح دریا‌ در آن به چشم می‌خورد. مرتفع‌ترین کوه شرق کشور با ارتفاع 3009‌متر با نام قله نای بند در این منطقه واقع شده است. این منطقه در فاصله 200‌کیلومتری جنوب شهرستان طبس در استان یزد واقع شده و جاده طبس- کرمان از شرق و جاده طبس- یزد نیز از شمال آن می‌گذرد.

اولین نشانه‌ها

یوزپلنگ در میان مردم نای‌بندان از گذشته با نام زرده پلنگ معروف بوده و آن‌را متمایز از پلنگ که آن‌را خاصه‌پلنگ می‌نامیدند، می‌دانستند‌ لیکن به‌رغم وجود زیستگاه‌های صخره‌ای و کوهستانی گسترده، نای‌بندان عمدتا زیستگاه زرده‌پلنگ بوده تا خاصه پلنگ. با این حال، در هیچ‌یک از متون و نوشته‌های علمی از این منطقه به‌عنوان زیستگاه یوزپلنگ ایرانی نام برده نشده است!

تا اینکه در زمستان سال‌1366، یک قلاده یوزپلنگ در تاریکی شب بر اثر تابش نور و ایجاد سایه در دید از یک خودرو متعلق به معدن زغال‌سنگ پرورده به قعر دره سقوط کرد،  بدین‌ترتیب برای نخستین بار حضور این جانور در منطقه به اثبات رسید. با این حال، تا سال‌ها همچنان این منطقه آزاد بوده و فاقد امکانات حفاظتی بود‌ تا اینکه مجددا در سال‌76، یک یوز نر بالغ بر اثر تصادف با یک کامیون عبوری در جاده دیگ رستم واقع در جاده طبس – کرمان کشته شد و این درحالی بود که 3 یوز همراه آن تا زمان بردن لاشه این یوز توسط مأمورین محیط‌زیست، در فاصله نزدیکی از همان محل یوز کشته شده را بدرقه می‌کردند.

از 7 قلاده یوزپلنگ در نای‌بندان فیلمبرداری شد. این خبری بود که دل هر طبیعت دوستی را در بهمن‌1379 به لرزه درآورد. سال‌ها بود که کسی از یوز خبری نداشت و حتی برخی امیدی به بقای آن در ایران نداشتند. ولی فیلمبرداری از دو دسته 3 و 4 قلاده‌ای در روز 11 بهمن آن سال نشان داد که نای‌بندان یکی از آخرین پناهگاه‌های یوز در ایران است. ذکر این نکته نیز جالب است که این گروه مشاهده‌کننده در همان روز 2‌یوز دیگر نیز مشاهده کردند که موفق به فیلمبرداری از آنها نشدند؛ مشاهده 9 قلاده یوز تنها در یک روز در نقاط مختلف با فواصل زیاد! به‌طوری که هر گونه شک درخصوص دوباره شماری آنها را رد می‌کند!

و بالاخره در سال‌1380، این منطقه با تلاش اداره حفاظت محیط‌زیست طبس و پیگیری‌های پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی به پناهگاه حیات وحش ارتقا یافت و تعدادی محیط‌بان از جوامع محلی اطراف این زیستگاه به‌کار گرفته شدند. در 10‌مهر ماه همین سال بود که پس از سال‌ها ، یوز ایرانی  جلوی دوربین‌های عکاسی قرار گرفت. در این روز، از یک یوز بالغ توسط یک دوربین تله‌ای در رودخانه سنگستون عکسبرداری شد... و دوباره حضور یوز در این منطقه به اثبات رسید، البته این بار به‌صورت زنده!

تلاش‌ها برای حفظ یوزها ادامه می‌یابد

از سال 80 تا 1386، در مجموع 7 دوره دوربین‌های تله‌ای در نای‌بندان کار گذاشته شد. مسئولیت نقطه‌یابی، نصب، چک و برداشت تمامی دوربین‌ها با مدیریت و محیط‌بانان این منطقه بو ده که تبحر بالایی در زمینه ردیابی حیات وحش به‌خصوص یوزپلنگ دارند. دبیرخانه پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی نیز مسئولیت تجزیه و تحلیل تصاویر و مطالعات صورت گرفته را برعهده داشت و به‌منظور مقایسه تصاویر یوزپلنگ از نرم افزارهای رایانه‌ای استفاده شد.

برای این کار خال‌های بدن یوزپلنگ‌ها در تمام عکس‌ها با یکدیگر مقایسه شدند. برای تسهیل امر شناسایی معمولاً از خال‌های ریزی که میان دیگر خال‌های یوزپلنگ به چشم می‌خورد، استفاده شد، به‌خصوص از خال‌های محدوده ران پا‌ زیرا این محدوده در حالت‌های مختلف بدن جانور کمترین تغییر را از نظر خم شدن، چروک شدن پوست و دیگر تغییرات دارد و قابل اتکاتر است. لازم به ذکر است که خال‌های روی بدن یوزپلنگ مانند اثر انگشت انسان منحصربه‌فرد بوده و در تمامی دوران عمر آن ثابت است.

طی این دوران، 44 بار و در مجموع 62 عکس از یوزپلنگ گرفته شد. از این میان 10 عکس از وضوح و یا جزئیات کافی برای تطبیق و شناسایی برخوردار نبودند و 52 عکس باقی‌مانده مورد بررسی دقیق‌تر قرار گرفتند.

همانطور که پیش از این نیز ذکر شد، نخستین عکس یوزپلنگ روز 10 مهر‌1380 گرفته شد. با بررسی عکس‌های بعدی، مشخص شد که این یوزپلنگ نر بوده و در تمام دوره‌ها عکس آن گرفته شده است. آخرین عکس این یوز نر مربوط به زمستان‌1385 بود که در این زمان سنی در حدود 10‌سال برای آن برآورد می‌شد، حال آنکه طبق مطالعات صورت گرفته در آفریقا، حداکثر عمر یک یوز نر در پارک ملی سرنگتی حدود 9‌سال بوده است.

نکته جالب دیگر آن است که در 20 فروردین 1386 از یوز ماده‌ای همراه با 2 توله حدودا 6‌ماهه عکس گرفته شد. این عکس نشان می‌دهد توله‌ها در فصل زمستان به دنیا آمده‌اند. طی دوره‌های مختلف عکسبرداری غیر از چند فرد خاص که مرتباً در تصاویر تکرار شده‌اند، از 4‌یوز دیگر نیز هر کدام تنها یک بار عکسبرداری شد. احتمال می‌رود که این یوزها گذری بوده و توسط یوزهای ساکن منطقه رانده شده و یا حتی بر اثر عوامل مختلف کشته شده باشند. با توجه به نتایج فوق طی 8 سال گذشته در پناهگاه حیات وحش نای‌بندان در مجموع از 15 قلاده یوزپلنگ عکسبرداری شده است. البته این به معنای زیست همزمان این تعداد یوزپلنگ در منطقه نیست.

نکته قابل توجه در این میان آن است که نمی‌توان تعداد افراد شناسایی شده طی یک دوره چندساله را به‌عنوان جمعیت یوزپلنگ در یک منطقه اعلام کرد، زیرا جمعیت یوزها از یک‌سو در معرض مرگ و میر و زاد‌و‌ولد بوده و از سوی دیگر همواره در حال جابه‌جایی به داخل و خارج مناطق و آن هم در مسافت‌های طولانی هستند. این مسئله متأسفانه گاهی از سوی برخی کارشناسان در مورد جمعیت یوز در خارج یک منطقه رعایت نشده و کل تعداد شناسایی شده از این جانور طی سال‌های متوالی را به‌عنوان جمعیت یوز در آن منطقه اعلان می کنند که البته اظهارنظری کاملا غیرکارشناسی است.

یوزبانان نای‌بندان

محیط‌بانان نای‌بندان رکورددار مشاهده یوزپلنگ در کشور هستند و البته از نظر تعداد و امکانات نسبت به خیلی از مناطق کشور در مضیقه هستند... ولی علاقه به یوزپلنگ از آنها افرادی ساخته که بیش از هر متخصصی درباره یوزپلنگ می‌دانند و البته به کرات آن‌را مشاهده کرده‌اند. مشاهدات عباس میرکلانی با رکورد رؤیایی 37 بار طی 8‌سال خدمت خود در نای‌بندان بدون شک دست نیافتنی است. پس از او علی عجمی با 27 بار، شیردل شرفی با 24 بار و محمدرضا حسن خانی که 16‌بار یوزپلنگ را طی 8‌سال گذشته در طبیعت مشاهده کرده‌اند. محمود بخشی نیز سرپرست و یاور یوزبانان نای‌بندان است.

علیرضا آزاد، برات‌الله غلامیان و احمد میرزاده نیز در شمال پناهگاه حیات وحش نای‌بندان، مراقب جبیرها و یوزهایی هستند که برای بقای خود به آنها وابسته‌اند و در مرز شمالی پناهگاه هر از گاهی به‌ویژه در فصل سرما تردد یوزها را دیده‌اند. وجود بیش از 400‌رأس جبیر در این منطقه که شاید کمتر زیستگاهی در کشور مشابه آن باشد بدون شک مرهون تلاش‌های محیط‌بانان این منطقه است؛ محیط‌بانانی که برخلاف اکثر مناطق کشور شیفت استراحت ندارند و اکثرا مشغول گشت و سرکشی ‌در منطقه هستند تا خطری متوجه حیات وحش نشود، مگر آنکه خلافش ثابت شود! شاید روزی بار دیگر شاهد حضور پرتعداد یوزها در دشت‌های کویر مرکزی و شرقی ایران باشیم آن‌قدر که دیگر هیچ نگرانی متوجه کاهش جمعیت آنها نباشد.

یوز در یک نگاه

‌یوزپلنگ‌ از خانواده‌ گربه‌‌سانان‌ به‌‌شمار می‌آ‌ید و به‌دلیل‌ داشتن‌ دست‌ و‌ پاهای‌ بلند،‌ بدنی‌ باریک‌ و کشیده‌ و سینه‌‌‌ فراخ‌ تا‌حدودی‌ شبیه‌ سگ‌ تازی‌ است‌ ولی‌ برخلاف‌ سگ‌‌سانان‌ سر‌کوچک‌ و گردن‌ و پوزه‌های‌ کوتاه‌ و گوش‌هایی‌ کوچک‌ و گرد دارد‌.وجود نوار سیاه‌رنگی‌ که‌ از گوشه‌ داخلی‌ چشم‌های‌ یوز‌ به‌ موازات‌ بینی‌‌ تا گوشه‌ لب‌ها امتداد یافته‌ و به خط اشک‌‌ معروف‌ است‌ نیز از مشخصات‌ بارز یوز است.چشمان‌ یوز در بالای‌ کاسه‌‌سر قرار دارد.‌ طول‌ سر و بدن‌ یوزپلنگ‌ بالغ‌ از ‌112‌ تا ‌137‌‌سانتی‌‌متر‌، طول‌ دم‌، ‌64‌ تا ‌86‌ سانتی‌‌متر و بلندی‌ شانه‌هایش‌ ‌71‌ تا ‌84‌ سانتی‌‌متر است‌ و وزن‌ حیوان‌ به‌ ‌34‌ تا ‌54‌‌کیلوگرم‌ می‌رسد. جنس‌ نر یوز‌ اندکی‌ بزرگ‌تر از جنس‌ ماده‌ است‌‌.‌

برخورداری‌ از ستون‌ فقرات‌ انعطاف‌‌پذیر‌، کبد و قلب‌ بزرگ‌، سوراخ‌ بینی‌ گشاد‌، ظرفیت‌ بالای‌ ریه و بدنی‌ عضلانی‌ و باریک‌‌، یوزپلنگ‌ را تیز‌روترین‌ شکارچی‌ جهان‌ ساخته‌ است. آنها قادرند با سرعتی‌ معادل‌ ‌110‌ کیلومتر بر ساعت‌ بدوند.یوزپلنگ‌ها معمولا صبح‌ زود یا غروب‌ به‌ شکار می‌روند،‌ پس‌ از انتخاب‌ طعمه‌‌ که‌ معمولا حیوانات‌ ضعیف‌تر هستند، به‌صورت‌ غیرمحسوس‌ به آنها نزدیک‌ شده‌ و پس‌ از رسیدن‌ به‌ فاصله‌ حدود ‌10‌ تا ‌30‌ متری حمله‌ انفجاری‌ خود را شروع می‌کنند‌ و پس‌ از به‌ زمین‌ انداختن‌ طعمه‌ گلوی‌ او را با دندان‌هایشان‌ فشار می‌دهند تا خفه‌ شود.

‌تعقیب‌ طعمه‌ معمولا ‌20‌‌ثانیه‌ و به‌ ندرت‌ بیش‌ از یک‌ دقیقه‌ به‌‌طول‌ می‌انجامد و در این‌ زمان‌ بیش‌ از ‌500‌ متر شکارش‌ را دنبال نمی‌کند.‌ قریب‌ به‌ نیمی‌ از تعقیب‌ها موفقیت‌آمیزند.‌ گاهی‌ اوقات‌ شکارچیان‌ دیگر نظیر گرگ‌ طعمه‌ او را از چنگش‌ بیرون‌ می‌آ‌ورند‌. یوزپلنگ‌ مانند پلنگ‌ قادر به‌ پنهان‌ کردن‌ طعمه‌اش‌ از دسترس‌ سایر گوشتخواران‌ نیست‌ به‌ همین‌ دلیل‌ بعد از خوردن‌ یک‌ وعده‌ غذا در بیشتر اوقات‌ باقی‌مانده‌ را از دست‌ می‌دهد‌.

*مسئول اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان طبس