سکوت معنادار

عراق از سال ۱۹۸۰میلادی استفاده از گازهای سمی را در جنگ علیه ایران آغاز کرد. در آن زمان اطلاعات وسیعی در مورد وجود انبارهای مهمات سلاح‌های شیمیایی در عراق وجود داشت. بهره‌گیری عراق از چنین تسلیحاتی در طول جنگ علیه ایران اثبات شده و از سوی سازمان ملل نیزمحکوم شد هرچند که اقدام عملی برای جلوگیری از ادامه این نوع حملات صورت نگرفت. برخی آمارها حکایت از آن دارد که درپی کاربرد این سلاح‌ها در جنگ عراق علیه ایران حدود 50هزار رزمنده ایرانی شهید، زخمی یا چهره آنها دچار آسیب‌دیدگی شد.

 کشتار فجیع 5‌هزار کرد عراقی در منطقه حلبچه، یکی از بزرگترین فجایع بشری بود که توسط رژیم عراق با استفاده از سلاح‌های شیمیایی انجام شد. گازهای سمی به‌کار رفته از سوی دولت عراق در حلبچه گاز خردل، سارین، تابون و وی‌اکس بود که از سوی برخی دولت‌های غربی به رژیم بعث عراق تحویل داده شده بود و معامله‌گر هلندی فرانس فان آن‌رات در این مسئله نقش کلیدی داشت.

شهر حلبچه عراق که در دست نیروهای ایرانی بود از آن رو مورد حمله صدام قرارگرفت که مردم آن علیه حکومت بعث وارد عمل شده بودند و صدام به قصد انتقام‌گیری، شهر را بمباران شیمیایی کرد.

 ظاهرا قابلیت‌های سلاح شیمیایی عراق در پایان جنگ دست‌نخورده باقی ماند و درنهایت زمینه‌ای شد که آمریکا (‌و سایر قدرت‌های بزرگ که در تامین سلاح‌های کشتار جمعی عراق دخیل بودند) با بهانه‌گیری از آن و اعلام اینکه قصد نابودی سلاح‌های کشتار جمعی عراق را دارد به این کشور حمله و حکومت صدام را ساقط کرد. عراق حداقل ۱۹۱ کلاهک موشک‌های بیولوژیکی و بمب‌های هوایی را گردآوری کرده و ۱۷ تن عامل‌های نابود‌کننده رشد را مورد استفاده قرار داده بود تا عامل‌های بیولوژیکی شامل سلاح‌های سیاه زخم و بوتولینوم و آنتروویروس را تولید کند. حملات شیمیایی عراق علیه ایران به ۱۱ عملیات مهم مربوط می‌شود که عبارتند از:

حملات شیمیایی تا قبل از عملیات خیبر که ۲۵ مورد اتفاق افتاد، حملات شیمیایی در عملیات خیبر ، حملات شیمیایی در عملیات بدر، حملات شیمیایی در عملیات فاو ، حملات شیمیایی در عملیات کربلای ۴و۵ ، حملات شیمیایی در عملیات کربلای ۸ ،  حمله شیمیایی در سردشت ،حملات شیمیایی در عملیات والفجر۱۰ و حادثه حلبچه به‌کار‌گیری گسترده سلاح‌های شیمیایی عراق علیه ایران باعث صدور چند بیانیه از سوی شورای امنیت سازمان ملل شد.

بیانیه‌هایی که از طرف شورای امنیت درخصوص شکایت ایران از عراق به خاطر کاربرد سلاح‌های شیمیایی در جنگ صادر شد عبارت بودند از:

 ۱) بیانیه ۳۰ مارس ۱۹۸۴.
۲) بیانیه ۲۵ آوریل ۱۹۸۵
۳) بیانیه ۲۱ مارس ۱۹۸۶
۴) بیانیه ۱۴ مه ۱۹۸۷

با وجود کشتاری که در حلبچه صورت گرفت انتظار این بود که شورای امنیت و قدرت‌های بزرگ عضو آن با صدور یک قطعنامه مستقل، ترتیبات عملی و مؤثری را برای مجازات عراق و توقف کاربرد سلاح‌های شیمیایی اتخاذ می‌کردند. درحالی که بیانیه شورای امنیت کاربرد سلاح‌های شیمیایی را به مسئله جنگ مرتبط کرد و اقدام عملی و تنبیهی هم علیه عراق پیش‌بینی نکرد، درصورتی که با توجه به تاکید صریح ممنوعیت کاربرد سلاح‌های شیمیایی علیه غیرنظامیان در موافقتنامه‌های بین‌المللی، ضروری بود، شورای امنیت توجه ویژه‌ای به این امر کرده و اقدامات عملی در تحریم صدور مواد قابل استفاده در ساخت سلاح‌های شیمیایی به عراق، از جانب تمامی کشورها به‌ویژه قدرت‌های بزرگ به عمل می‌آورد. این بیانیه‌ها با وجود آنکه متناسب با اهمیت فاجعه نبود لیکن عکس‌العمل جهانی قوی و مناسبی را به نفع ایران برانگیخت و کشورها و سازمان‌های بسیاری، عراق را به‌خاطر کاربرد مجدد سلاح‌های شیمیایی محکوم کردند.

‌معاهدات جهانی در منع کاربرد سلاح‌های شیمیایی

معاهدات و اسناد بین‌المللی زیادی در خصوص ممنوعیت استفاده از سلاح‌های شیمیایی در جنگ‌ها وجود دارد. از جمله مهم‌ترین اسناد که هنوز هم معتبر است، پروتکل مورخ ۱۷‌ژوئن ۱۹۲۵ ژنو، تحت عنوان «پروتکل ممنوعیت استفاده از گازهای خفه‌کننده و مسموم یا دیگر گازها و مواد میکروبی» در جنگ است. در این پروتکل که بیش از ۱۴۰ کشور جهان از جمله عراق و ایران که در نهم تیر ماه ۱۳۰۸ به این کنوانسیون ملحق شده‌اند، به کارگیری سلاح‌های شیمیایی در جنگ‌ها بدون قید و شرط ممنوع اعلام شده است. علاوه بر این پروتکل، موازین دیگر بین‌المللی نیز در این باب وجود دارد. از جمله: اعلامیه بروکسل ۱۸۷۴، اعلامیه‌های کنفرانس‌های صلح لاهه (مورخ ۱۸۹۹و۱۹۰۷میلادی ) ماده ۵ عهدنامه واشنگتن ۱۹۲۲، ماده ۱۶ اساسنامه دادگاه نورنبرگ ۱۹۴۶ که جنایات جنگی را تعریف می‌کند و به ممنوعیت استفاده از سم و سلاح‌های سمی اشاره کرده است.

بعد از جنگ جهانی دوم، ممنوعیت کاربرد سلاح‌های شیمیایی در دستور کار سازمان ملل متحد قرار گرفت. از سال ۱۹۶۱ که کمیسیون خلع سلاح سازمان ملل متحد تشکیل شد، مسئله تحریم تسلیحات شیمیایی نیز تحت بررسی کمیسیون قرار داشت. تلاش‌های کمیسیون، سرانجام منجر به انعقاد کنوانسیون 1۹۷۲ شد. عراق در ۱۱ مه ۱۹۷۲ این کنوانسیون را امضا کرد و ایران نیز در ۸ اوت ۱۹۷۳ به آن ملحق شد. مجمع عمومی سازمان ملل متحد نیز تقریبا هر سال مسئله ممنوعیت استفاده از سلاح‌های شیمیایی را در دستور کار خود داشته است و خواهان الحاق کشورها به پروتکل ۱۹۲۵ و رعایت پروتکل مذکور شده و استفاده از سلاح‌های شیمیایی را ناقض حقوق بین‌الملل دانسته است.

بر همین اساس بود که جمهوری اسلامی ایران که با وجود همه موازین و مقررات بین‌المللی مورد حملات شیمیایی قرار گرفته بود موضوع را به دبیر‌کل سازمان ملل گزارش داد که در نهایت به صدور بیانیه منجر شد.

در زمان جنگ خلیج‌فارس شواهد و مدارک و اسناد غیرقابل انکاری به دست آمد که نشان می‌داد اهداف عراق محدود به سلاح‌های شیمیایی که از آنها علیه ایران و مردم خود استفاده کرده بود، نمی‌شد بلکه شامل دستیابی به سلاح‌های هسته‌ای و بیولوژیکی نیز می‌شد. اما نکته حائز اهمیت این است که قدرت‌های بزرگ و سازمان‌های بین‌المللی که نتوانسته یا نخواستند حملات شیمیایی عراق علیه ایران را متوقف سازند، پس از وقایع ۱۱ سپتامبر توجه خاصی به منع استفاده و خلع سلاح شیمیایی پیدا کردند.

با توجه به تبدیل شدن تروریسم و سلاح‌های کشتار جمعی به ابزار اصلی تهدید علیه دول توسعه‌یافته، مبارزه با این پدیده اهمیت تازه‌ای یافت. از این‌رو آمریکا در جریان مبارزه با تروریسم هدف اصلی خود را مبارزه با سلاح‌های کشتار‌جمعی قرار داد. ظاهرا هراس از این موضوع که احتمال دارد گروه‌های تروریستی مخالف قدرت‌های بزرگ به این سلاح‌ها دست یافته و از آن علیه قدرت‌های بزرگ بهره ببرند باعث توجه و حساسیت نسبت به وجود سلاح‌های کشتار جمعی در عراق شد.