همشهری آنلاین-هوشنگ صدفی: سقاخانه به غرفه یا نیم‌بابی گفته می‌شود که مردم در آن آبگاهی به وجود آورده‌اند، جام یا پیاله‌ای در آن نهاده‌اند تا آب در دسترس همگان قرار گیرد. این کار بیشتر به نیت شهیدان کربلا به وجود آمده است. در داخل این فرورفتگی، شیرهای متصل به مخزنی پشت دیوار یا مخزن آب بزرگ استوانه‌ای از مس دیده می‌شود. مخزن مسی گاهی به تزییناتی آراسته است. بالای آن سه قبه دارد. از روی قبه میانی که از دو قبه دیگر بزرگ‌تر است، پنجه مسینی برافراشته که روی آن با خط خوش، کلماتی را به‌صورت مشبک نوشته‌اند. چند پیاله آبخوری سنگین مسی با زنجیر به مخزن متصل‌اند. از دیوار عقب تورفتگی، شمایل‌هایی از ائمه اطهار(ع) به‌ویژه شهدای کربلا به رنگ‌های درخشان آویزانند و دور و بر مخزن آب شمع‌هایی گذاشته‌اند که بعضی روشن و بعضی سوخته‌اند. تکه پارچه‌های سبزرنگی به نیت نذر افراد به میله‌های پنجره مشبک بسته شده است.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
یادمانی برای شهدای کربلا
حسین احمدی، ساکن کوچه میرزا محمود محله عودلاجان درباره تمسک مردم به سقاخانه برای نذرو نیاز براین باور است: «اغلب زنان و مردان مذهبی محله اگر توانی برای زیارت در امامزاده یحیی(ع) را داشته باشند معمولاً برای ادای دین و نذر به امامزاده می‌روند و خواسته خود را نجوا می‌کنند، ولی برخی اهالی حین تردد در کوچه و بازارچه برای نوشیدن آب به سقاخانه‌ها آمده و با هر کاسه آب به قاتلان شهدای کربلا لعنت می‌فرستند. برخی از زنان محله نیز پنجشنبه‌ها به خاطر عزیزان از دست رفته و خواسته‌های خود شمعی روشن می‌کنند. بعضی اشخاص هم برای رفع گرفتاری خود قفل یا تکه پارچه‌ای را به پنجره‌های مشبک سقاخانه می‌بندند.»
انگیزه ساختن سقاخانه، علاوه بر حس نوع دوستی بیشتر جنبه مذهبی و آیینی دارد. شیعیان ایران به‌خصوص در دهه‌های گذشته با یادآوری مصیبت تشنگی اصحاب امام حسین(ع) و با انجام اعمال انسان دوستانه مانند باز گذاشتن آب به روی مردم، درست کردن منبع و آبخوری و حمل آب بر دوش در ایام محرم و پخش آن بین مردم سعی دارند مظلومیت طایفه بنی‌هاشم را بستایند.
سقاخانه مانند امامزاده‌ها و اماکن متبرکه به‌عنوان مکان مذهبی ارتباط و بستگی افراد را با باورها برقرار می‌سازد. چرا که ورود به مسجد و امامزاده و اماکن مذهبی دیگر در شرایط کسب‌وکار و گرفتاری‌های روزمره برای زنان، کسبه و رهگذران گاهی میسر نبوده است، اما با وجود پراکندگی سقاخانه‌های در گوشه و کنار محله‌ها، این نیاز نیز به نوعی برطرف شده است. در کوچه شهید اسدی‌منش نرسیده به زورخانه پهلوان‌پور، سقاخانه‌ای چسبیده به مغازه‌های اطراف با شمایل‌های مذهبی و صندوق نذورات با سایر نشانه‌های مذهبی و آب گوارا وجود دارد که هر رهگذری با نوشیدن آب آن ناخواسته به یاد شهدای کربلا می‌افتد.
از لابه‌لای پنجره‌های مشبک آن می‌توان روشنی شمع‌های کوچک و بزرگی را دید که به نیت از دست رفتگان و نذرهای برآورده شده روشن شده‌اند. فرقی نمی‌کند هرکس که آرزویی دارد به نیت برآوردن خواسته‌اش، بعداز طرح آن نشانه‌ای از خود با بستن تکه‌های پارچه سبزرنگ و بستن قفل در سقاخانه برجا می‌گذارند.
نشانه‌های موجود در سقاخانه
بزرگی، میزان تزیینات و اهمیت سقاخانه‌ها، رابطه مستقیمی با محل قرار گرفتن آن دارد. سقاخانه‌هایی که در اطراف میدان‌ها و محله‌های پر رفت و آمد یا خیابان‌های عریض و شلوغ هستند، بزرگ‌تر و با تزیینات بیشتر مشاهده می‌شود و هرچه به سمت کوچه‌های تنگ با دیوارهای قدیمی کاه‌گلی می‌رویم، سقاخانه‌ها کوچک‌تر می‌شوند. در ابتدا که سقاخانه ساخته می‌شد، مغازه یا حجره یا زیرپل‌های، ساختمان آن راتشکیل می‌داد. سقاخانه‌هایی هم وجود داشتند که ۴ طرف آنها باز بوده و دارای اسکلتی فلزی بوده‌اند. سقاخانه‌های فلزی دارای گنبدی از فولاد بوده‌اند و چهار طرفشان با پنجرهای مشبک محصور شده بود.
سطح داخلی سقاخانه‌ها با مواد و مصالح گوناگونی پوشیده می‌شود: کاشیکاری، آیینه‌کاری، گچبری، خاتم‌کاری و منبت و نقاشی، جلوه‌هایی از انواع پوشش سطح داخلی سقاخانه‌هاست. کاشیکاری‌ها یا رنگین و منقوش هستند یا ساده که کاربرد بیشتری در داخل سقاخانه دارد، زیرا دود حاصل از سوختن شمع‌ها نقش کاشی را سیاه و فرسوده می‌کند. سقاخانه‌هایی در تهران وجود دارد که با سنگ ساخته شده و در واقع نشانی از هنر حجاری است. از این نوع، یکی در خیابان ناصر خسرو و دیگری در ضلع شمالی مسجد امام دیده می‌شود.
سقاخانه مسجد امام، شاید قدیمی‌ترین سقاخانه تهران بوده که در دوره فتحعلی شاه قاجار بنا شده است، ویژگی‌های سقاخانه‌های کوچه و بازار را ندارد. آیه‌ای از قرآن کریم روی چهارچوب سنگی این سقاخانه به چشم می‌خورد و ماهی‌هایی روی حوضچه سقاخانه کنده‌کاری شده‌اند که در هم پیچیده و تزیینی به نظر می‌رسند. معماری سقاخانه‌ها از خیلی جهات به معماری مساجد شبیه و نزدیک است.
همت برای احیای سقاخانه‌ها
باقرکریمی از رهگذران محله سنگلج درباره انگیزه روشن کردن شمع در سقاخانه می‌گوید: «از کودکی یاد گرفتیم در روزهای دشوار برای گشایش نیازها به همراه مادرم در امامزاده یا سکوهای مسجد محله به نیت گشایش کار شمعی روشن کنیم.»
او درباره بازسازی و احیای سقاخانه‌ها اظهار می‌کند: «متأسفانه در سال‌های اخیر میزان رجوع جوانان به این سقاخانه‌هاکمتر شده و با تغییر محل زندگی بانیان سقاخانه یا کسبه حامی، این مکان‌های ارزشی جایگاه خود را ازدست می‌دهند. انتظار می‌رود میراث فرهنگی، اوقاف یا شهرداری تهران نسبت به احیای چنین مکان‌های مذهبی همت بگمارند تا از خرابی آنها جلوگیری کنند. خوشبختانه برخی ازسقاخانه‌های قدیمی در مکان‌های پرازدحام یا کنار مساجد و امامزاده‌ها ساخته شده‌اند و متولیان این اماکن مذهبی نسبت به تعمیر و نگهداری آنها کوشا هستند. اما بقیه سقاخانه‌های کوچک به حال خود رها شده‌اند درحالی که می‌توان از قابلیت آنها برای گردشگری و اماکن مذهبی بهره‌جست.»
سقاخانه فاقد شکوه و جلال معماری وسیع بناهای معروف است، ولی در مقابل از نوعی صمیمیت و روحانیت در خلوت برخوردار است که راز و نیاز، ذکر و نذر و حاجت را جلا و صفایی تسلی‌بخش می‌دهد. گودی سقاخانه،گویی برای سر فرو کردن و زمزمه کردن و همسوزی با شمع‌های برافروخته است. برخلاف اماکن دیگر که به خاطر داشتن فضای زیاد، مناسب عبادات و آیین‌های دسته‌جمعی هستند، سقاخانه با ذکرها و عبادات فردی همگونی بیشتری دارد.
نشانی سقاخانه‌های قدیمی تهران
سقاخانه آینه
این سقاخانه در خیابان ظهیرالاسلام واقع شده است. در تزیینات این سقاخانه آینه‌کاری بسیار به کار رفته و همین موجب نامگذاری سقاخانه شده است. این سقاخانه توسط حاج میرآخور در سال ۱۳۰۴ه. ق. بنا شد و یکی از پرزرق و برق‌ترین سقاخانه‌های تهران به شمار می‌رود. برخی دیگر از سقاخانه‌های قدیمی تهران عبارتند از: سقاخانه شیخ هادی در خیابان شیخ هادی، سقاخانه دباغ‌ها در بازار مولوی، سقاخانه حضرت ابوالفضل(ع) در خیابان ناصرخسرو و ...
سقاخانه کل عباسعلی
این سقاخانه در خیابان وحدت‌اسلامی قرار دارد و قدمت آن به دوره قاجار می‌رسد. سقاخانه کل عباسعلی در شهریور ماه ۱۳۱۱ شمسی مرمت و بازسازی شد. در سال‌های اخیر نیز از طرف کسبه محلی برخی از نقاط تخریب شده آن مورد بازسازی قرار گرفت. در قدیم بازارچه‌ای به نام کربلایی عباسعلی بوده است. بنیانگذار این مکان کربلایی عباسعلی گمرک‌چی وزیر گمرکات در زمان ناصرالدین شاه بوده است.
سقاخانه نوروزخان
این سقاخانه در خیابان پانزده خرداد شرقی، جنب بازار آهنگران واقع شده و در گذشته نه چندان دور از معروف‌ترین سقاخانه‌های تهران به شمار می‌رفت. سرتاسر گذر این سقاخانه طاق‌بندی شده بود و شمایل بزرگان دینی و مذهبی، علم، بیرق و علامت سیاه را به آن می‌آویختند. زورخانه‌ای به همین نام در کنار این سقاخانه وجود داشت که از زورخانه‌های معروف شهر به شمار می‌رفت.
سقاخانه عزیز محمد
این سقاخانه از موقوفات شخصی به نام عزیز محمد است. بنای سقاخانه دارای آب انبار قدیمی، حوضچه آب و شیر و پاشیر است. در این سقاخانه جایگاهی خاص برای روشن کردن شمع تعبیه شده است. در زیر شیر آب، سنگی با سطح صاف بر سینه دیوار نصب و بر آن حک شده است: «الاحقرـ حاج عباس فرزند محمد به‌عنوان یادگار در آب و پاسنگ و لوله‌کشی ...» بقیه جمله بر اثر گذشت زمان از بین رفته است. سقاخانه عزیز محمد در خیابان وحدت اسلامی (شاهپور سابق) خیابان مهدی‌خانی قرار دارد.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------
نگاه کارشناس
بهسازی سقاخانه‌های بافت تاریخی
طرح بهسازی و مرمت سقاخانه‌های تاریخی در محدوده منطقه در دستور کار اداره بافت تاریخی شهرداری قرار دارد. این طرح با هدف حفظ آثار تاریخی و میراث فرهنگی، ترویج فرهنگ و تقویت باورهای مذهبی، ارتقای سطح آگاهی و آشنایی شهروندان با تاریخ اسلام، باورهای مذهبی، آثار باستانی و میراث فرهنگی اجرا می‌شود. تاکنون ۱۵ سقاخانه تاریخی واقع در محدوده منطقه شناسایی و در دست بهسازی و مرمت است. مطالعه سقاخانه‌های تاریخی واقع در محدوده منطقه برای بهسازی و مرمت این سقاخانه‌ها از اقدامات اجرایی این طرح است. «محمد کلاهی» از مرمتکاران آثار تاریخی تهران است. او اخیراً درباره احیا و بازسازی برخی از سقاخانه‌های تهران با حمایت مدیر بافت تاریخی منطقه تحقیقات مفصلی انجام داده که برای اطلاع از انگیزه تحقیق و مطالعه درباره سقاخانه‌ها با او گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که می‌خوانید.
در محدوده منطقه ۱۲ چه تعداد سقاخانه داریم؟
با مطالعه صورت گرفته در منطقه حدود ۱۰۰ سقاخانه داریم که فراوانی این سقاخانه‌ها در محله‌های مولوی، بازار تهران، خیابان ری و محله درخونگاه قابل مشاهده است.
اغلب سقاخانه‌ها را چه کسانی بنا کرده‌اند؟
بیشتر سقاخانه‌ها را کسبه، افراد خیر و مسئولان حکومتی دوره قاجار بنا کرده‌اند هر چند بانیان برخی از آنها نامعلوم است و متأسفانه درباره وقف نامه آنها اطلاعی در دست نیست. در برخی موارد بانیان سقاخانه‌ها مشخص است اما تا آنجایی که می‌دانیم برخی از بانیان نیز هنوز مشخص نیستند.
سقاخانه‌های قدیمی در کدام نواحی قراردارند؟
قدیمی‌ترین آنها در نواحی ۲ و۳ منطقه ۱۲ به‌ویژه در محله‌های مولوی، بازار، ناصرخسرو، کوچه خدابنده‌لو، کوچه ارامنه بازار، محله گذرباشی و خیابان ۱۵ خرداد قرار دارند. در بازار بین‌الحرمین و روبه‌روی خانه ملک و چهار سوق بازار سقاخانه‌های قدیمی موجود است.
سقاخانه‌های فعلی چه تغییراتی داشته‌اند؟
با اینکه برخی از آنها دارای تزیینات دوره صفویه و قاجار است اما مداخله غیراصولی بانیان جدید موجب تخریب آنها شده است. به عبارتی با تغییر بافت معماری اصالت اولیه آنها را مخدوش کرده‌اند؛ برای مثال به جای کاشیکاری با سنگفرش‌های جدید تغییراتی در آنها ایجاد کرده‌اند. در برخی از آنها پنجره‌های مشبک و جاشمعی وجود ندارد و در ۸۰درصد آنها مکان نگهداری آب کور شده یا از بین رفته است. با این حال صندوق نذورات همچنان پابرجاست. به همین خاطر بعضی از این سقاخانه‌ها تخریب شده‌اند.
کدام سازمان مسئول بازسازی است؟
متولی بازسازی سقاخانه‌های منطقه ۱۲ اداره بافت تاریخی منطقه است که متولی پیگیری، مرمت و نگهداری آنهاست، هم اینک حدود ۱۷ سقاخانه را در نواحی ۲ و۳ منطقه ۱۲ براساس اولویت‌بندی بازسازی کرده‌ایم.
بافت معماری آنها بیشتر متعلق به چه دوره‌ای است؟
اغلب معماری این سقاخانه‌ها به دوره قاجار و پهلوی اول مربوط است؛ به عبارتی بین سال‌های ۱۲۹۰ تا ۱۳۰۰ بنا شده‌اند.
در احیای سقاخانه‌ها به چه مسائلی توجه دارید؟
در مرمت و بازسازی سقاخانه‌ها بیشتر به حفظ نوعی معماری، نشانه‌های ماندگار سقاخانه، تثبیت و مرمت تزیینات داخلی، استحکام بخشی و حفاظت از آنها مطرح است.
چه سازمان‌هایی بر بازسازی آنها نظارت دارند؟
سازمان میراث فرهنگی صرفاً در مراحل فاز اول نظارت داشت ولی مراحل فاز ۲ و۳ را مدیریت بافت تاریخی منطقه ۱۲ دنبال می‌کند. در این مرحله صرفاً برای ۱۷ سقاخانه اعتبار در نظر گرفته شده که در صورت تداوم آن به سایر سقاخانه‌ها نیز خواهیم پرداخت. سازمان میراث فرهنگی تاکنون هزینه‌ای برای بازسازی این سقاخانه‌ها منظور نکرده است و هزینه‌های احیا یا بازسازی سقاخانه‌ها به تناسب نوع آنها در نواحی مشخص نیست و بسته به نوع خدمات و سایر مشخصات هزینه‌های آن مشخص می‌شود.
واکنش مردم به احیای سقاخانه چه بوده است؟
در طول این مدت اغلب اهالی محله‌ها از کارکرد مرمتگران و مدیریت بافت تاریخی منطقه در احیا و بازسازی این اماکن مذهبی اظهار رضایت می‌کنند. در برخی موارد نیز اطلاعات خوبی را درباره سقاخانه‌ها در اختیار مرمتگران قرار می‌دهند. احیای چنین سقاخانه‌هایی در محله‌ها قدیمی در روحیه و نشاط مردم منطقه نیز تأثیرگذار است.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه۱۲ در تاریخ ۱۳۹۳/۰۷/۰۵
نظر شما