ولی او موفق نشد شاه قاجار را راضی به تاسیس رصدخانه سلطنتی کند چراکه ناصرالدین شاه به قول خودش پول برای خرج کردن در هوا نداشت. سال‌ها بعد لزوم ایجاد رصدخانه ملی طی یک کنفرانس فیزیک در اواخر دوره پهلوی مطرح شد ولی هیچگاه به‌عنوان یک طرح به دولت ارائه نشد.
طرح رصدخانه ملی ایران اولین طرح کلان علمی مصوب دولت در دوران مدرن ایران و در جمهوری اسلامی است. طی دهه‌های 60 و 70 بارها نیاز به تاسیس رصدخانه ملی در مجامع علمی کشور مطرح شد و سرانجام در سال 1377 برای اولین بار شورای پژوهش‌های علمی کشور طرح رصدخانه ملی را به‌عنوان طرح کلان علمی و اولویت‌دار کشور مطرح کرد.
سال 1380 این طرح مجددا مطرح شد و برای تصویب به دولت رفت. سال 1382 کارگروه رصدخانه ملی ایران در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تشکیل شد. این طرح در سال 1384 متوقف شد زیرا دولت جدید تصمیم گرفته بود این طرح ملی را به پژوهشگاه دانش‌های بنیادی (IPM) ابلاغ کند. با مدتی وقفه و اضافه‌شدن چند همکار جدید از پژوهشگاه دانش‌های بنیادی به شورای رهبری طرح رصدخانه ملی، این شورا مجددا مشغول به فعالیت شده است.
در خصوص رصدخانه ملی ایران، علل ساخت و مشکلات پیش روی این طرح با دکتر رضا منصوری، مدیر اجرایی طرح رصدخانه ملی ایران گفت‌وگو کرده‌ایم. وی که از استادان بنام رشته کیهان‌شناسی دانشگاه‌های کشور است، موارد متعددی از جمله خدمت در سمت معاون پژوهشی وزیر علوم سابق را در کارنامه خود دارد.
دکتر منصوری علاوه بر تدریس و تحقیق از صاحب‌نظران و سیاستگذاران عرصه علمی کشور است. افسوس که مشغله زیاد وی و زمان کم مصاحبه اجازه نداد پا را از محدوده رصدخانه ملی فراتر گذاشته و وارد مباحث سال جهانی نجوم و وضعیت منجمان ایرانی شویم، چه رسد به شرایط جامعه علمی کشور و چالش‌هایی که پیش روی آن است.
- نیاز جامعه علمی کشور به‌وجود یک رصدخانه ملی چیست؟
بستگی به نگاه شما دارد. اصلا ممکن است بگوییم ایران رصدخانه می‌خواهد چه‌کار؟ حرفی که ناصرالدین شاه زمانی به زبان آورد.بر اثر برنامه‌های راهبردی امیرکبیر، اولین ایرانی‌ای که در رصدخانه پاریس تحصیل کرد و به کشور برگشت محمد خان قمی بود. او تلسکوپ کوچکی نیز با خود آورد و گاهی برنامه‌های رصدی کوچکی برای ناصرالدین شاه در شمس‌العماره ترتیب می‌داد. آن زمان محمدخان قمی بسیار تلاش کرد تا ناصرالدین شاه را قانع کند که در ایران یک رصدخانه سلطنتی تاسیس کنند.
پس از اصرارهای فراوان او، ناصرالدین شاه گفت: جوان تو فرنگ بوده و کله‌ات هوای فرنگ دارد، ما پول برای هوا نداریم. امروز نیز ممکن است بگویید با وجود مشکلات زیاد یک کشور در حال توسعه مانند ایران و نیازی که به احداث بیمارستان، سد، جاده، راه آهن و... داریم چرا باید به‌دنبال رصدخانه ملی باشیم؟ من این طرز تفکر را تفکر سنتی خلاف توسعه می‌نامم.
مدیران کشوری مانند ایران که 30سال پیش انقلاب کرده و امروز به دلایل مختلف در دنیا مطرح است، با این توضیح که می‌خواهند آسایش مردم خود را تامین کنند، اگر با شرایط دنیای امروز آشنایی داشته باشند می‌دانند که ممکن نیست بتوان یک کشور را در چنین دنیای پرتلاطمی اداره کرد، بدون آنکه روش‌های علمی را در تمامی مسائل وارد کنیم.
کشوری که از نظر علمی در سطح بالایی قرار دارد و به‌سوی توسعه‌یافتگی علمی در حرکت است باید در چند زمینه از جمله نجوم، طرح‌های کلان علمی انجام دهد، لذا شاهدیم دیگران بیشترین هزینه‌ها را صرف این عرصه علمی می‌کنند، تلسکوپ فضایی هابل و ارائه تلسکوپ ELTV اروپایی‌ها که سالانه چند میلیارد یورو بودجه به آن اختصاص پیدا می‌کند از این نمونه‌هاست. به یاد داشته باشیم که ما امروز از تاریخ خودمان عقب‌تریم. هزار سال قبل در زمان آل بویه ایران رصدخانه داشت و تعداد منجمان ما در آن زمان از امروز بیشتر بود. یک کشور توسعه‌یافته علمی باید چنین طرح‌هایی را انجام دهد. ضرورت وجود رصدخانه ملی، دولت قبلی را قانع به تصویب آن کرد و دولت فعلی نیز این طرح را تحت حمایت دارد.
- شما به‌عنوان مدیر اجرایی طرح رصدخانه ملی ایران بارها در تریبون‌های مختلف به نتایج نامنظور طرح‌های اخترشناسی و این طرح خاص اشاره کرده‌اید، لطفا در این مورد بیشتر توضیح دهید.
مفهوم نتایج نامنظور یک مفهوم نو است. این واژه که به پیشنهاد من مورد استعمال قرار گرفته، ترجمه کلمه‌ای است که کمتر از 20سال از عمر آن می‌گذرد. طی اجرای طرح‌های بزرگ علمی که عمدتا ظرف 40سال گذشته و پس از جنگ جهانی دوم اجرا شدند، دست‌اندرکاران دریافتند که در کنار مسیر اصلی طرح، اتفاقات و نتایج دیگری نیز رخ می‌دهد که گاهی اثرگذاری آنها از خود طرح بیشتر است.
ظرف سال‌های گذشته بارها اتفاق افتاده که انجام یک طرح علمی منجر به تاسیس مؤسساتی شده که به آنها مؤسسات زایشی می‌گویند زیرا از دل طرح‌ها بیرون می‌آیند. به‌عنوان یک مثال ساده نمونه‌ای از دستاوردهای نامنظور شتاب‌دهنده بزرگ اروپایی‌سرن را ذکر می‌کنم که چند ماه پیش رسانه‌ها بارها از آن یاد کردند. 7سال قبل از برخی قسمت‌های این طرح بازدید داشتم، یکی از آشکارسازهای آن در عمق 100متری زمین بود. مسئول آن قسمت تعریف می‌کرد که یکی از مشکلات بزرگشان مقادیر زیاد کابل، بالغ بر چند 10کیلومتر بود که در اعماق زمین قرار داشته و اصلا نباید آتش بگیرند.
در آن زمان هیچ شرکتی وجود نداشت که چنین کابلی را تولید کند لذا با زیمنس وارد مذاکره شدند. شرکت زیمنس تحقیق کرد و بالاخره این کابل را ساخت. علاوه بر طرح شتاب‌دهنده اروپایی، شرکت زیمنس بعدها در مقاصد بسیار متفاوتی که فکرشان را نکرده بود از این نوع کابل استفاده کرد که ارزش افزوده زیادی داشت. این یک مثال کوچک از نتایج نامنظور است؛ یعنی دستاوردهای باارزشی که به‌دنبال آنها نبوده‌اید ولی در مسیر رسیدن به هدف از قبل تعیین شده به آنها نیز دست می‌یابید.
- آیا در شرایط فعلی امکان صحبت درخصوص نتایج نامنظور احتمالی رصدخانه ملی ایران وجود دارد؟
صحبت‌هایی که اکنون به زبان ما بیایند پیش‌بینی هستند، در این مسیر با بسیاری رویدادها مواجه خواهیم شد که امروز برای ما قابل پیش‌بینی نیستند اما قطعا اتفاق می‌افتند و برای کشور منافع بسیاری خواهند داشت.
- موارد قابل ذکری دارید؟
بله ما در ذخیره حجم انبوه داده‌هایی که از رصدخانه ملی به‌دست خواهند آمد هیچ تجربه‌ای نداریم و در حال یادگیری هستیم، آنچه اینجا یاد بگیریم در زمینه‌های مختلف مانند بخش تجارت مورد استفاده قرار می‌گیرد زیرا داده‌های آن بخش هنوز به اندازه بخش نجوم نیست ولی هرآنچه امروز یاد می‌گیریم در آن زمینه برای ما مفید خواهد بود.
در این خصوص از هم‌اکنون با مجموعه‌های رایانه‌ای و نرم افزاری داخل کشور مشغول مذاکره هستیم زیرا از الان پیش‌بینی می‌کنیم که در زمینه‌های ثبت، ذخیره، پردازش و انتقال داده‌های نجومی به داخل یا خارج از کشور با مشکلاتی روبه‌رو می‌شویم که راهکارهای پس از این مشکلات در هرکجای دیگری که با حجم عظیمی از اطلاعات روبه‌رو باشیم نیز قابل استفاده خواهند بود.
یکی دیگر از نتایج نامنظور رصدخانه ملی این حقیقت است که برای نشانه روی این تلسکوپ چند تنی و در عین حال بسیار حساس (برخی پارامترهای به‌کار رفته در آینه این تلسکوپ اندازه‌های نانو متری دارند) از نقطه‌ای به نقطه دیگر از آسمان مکانیک بسیار پیچیده‌ای به کار می‌رود که انجام این کار در بسیاری دیگر از زمینه‌های علمی، صنعتی و دفاعی نیز مورد نیاز ما خواهد بود. باید اعتراف کرد که هر تکه از این طرح ملی نتایج عظیمی خواهد داشت که به‌جز تاثیرات مستقیم در نجوم و علم به‌معنای علوم پایه در زمینه‌های دیگر نیز ورود پیدا می‌کند.
- علت انتخاب قله دینوان قم (رصدخانه ملی) و قله کرکس برای احداث رصدخانه چه بود؟
جهت انتخاب مکان مناسب ساخت رصدخانه ملی طی 8سال گذشته در کل ایران مطالعات میدانی انجام شده است. این مطالعات در 4منطقه جنوب خراسان، کرمان، قم و کاشان متمرکز بوده‌اند. یکی از پارامترهای مهم برای ما تعداد شب‌های صاف و بدون ابر بود که اندازه‌گیری‌های آن در حداقل 50 قله این مناطق صورت گرفت تا این 2مکان انتخاب شدند؛ البته در کاشان نیز نقطه بسیار مناسبی را پیدا کردیم که آن قله نیز برای کارهای نجومی کنار گذاشته شده است. برای مکان‌یابی ساخت رصدخانه تلسکوپی داشتیم که مخصوص همین منظور و در کشور خودمان طراحی شده بود. از این نوع تلسکوپ 5دستگاه درست کردیم که یکی برای یکسان کردن سایر دستگاه‌ها بود و 4تلسکوپ دیگر نیز برای اندازه‌گیری همزمان از 4 قله استفاده می‌شدند.
پس از آن نوبت پایش مکان بود که در این زمینه کارهای پیچیده‌ای با همکاری سازمان هواشناسی کشور انجام شد. در حال حاضر داده‌های هواشناسی 2قله مورد اشاره مونیتور می‌شوند. برای اینکار ابزار خاصی که یک برج 6متری هواشناسی است را در خود کشور طراحی کردیم و در حال استفاده از آن هستیم.
در انجام کارها از مشورت بین‌المللی نیز کمک گرفته‌ایم، این مراحل صرفا برای پیداکردن مکان مناسب ساخت تلسکوپ بود. خود تلسکوپ ملی ابزار بسیار پیچیده‌ای است که داستان مفصل‌تری دارد.
- پس از افتتاح، چه طرح‌هایی برای رصدخانه ملی در نظر گرفته شده است؟
در این زمینه تا به حال 3کارگاه برگزار کرده‌ایم. طرح‌های رصدخانه ملی در حال تحول هستند. ما طیف وسیع کارهایی که می‌توان با یک تلسکوپ 3متری انجام داد را محدود کرده‌ایم به فعالیت‌هایی که عمدتا 2تیتر کلی رصدهای فراکهکشانی و مطالعات همگرایی گرانشی را شامل می‌شوند؛ هرچند که این دو موضع نیز زیر مجموعه‌های بسیاری دارند.
همچنین تمام رصدخانه‌های از این دست در سایر نقاط دنیا را بررسی کرده‌ایم و درصدد هستیم رصدهای پیگیر انجام دهیم؛ یعنی هرزمان که آنها امکان رصد ندارند ما رصد کنیم و هرگاه که آسمان ما ابری می‌شود یا به طلوع خورشید نزدیک می‌شویم آنها رصد را از نقطه دیگری از کره زمین ادامه دهند، در این صورت می‌توان به‌‌شکل مداوم یک سوژه را تحت نظر داشت. این برنامه با همکاری تلسکوپ‌های زمینی و فضایی به انجام می‌رسد.
- آیا رصدخانه ملی جوابگوی نیازهای منجمان ایرانی است؟
بلکه بیش از نیازهای فعلی آنهاست. منجمان امروز ما توانایی استفاده ازاین تلسکوپ را ندارند، لذا باید برویم به‌دنبال پرورش نیرو و تربیت تعداد قابل‌توجهی منجم تا بتوانند از این تلسکوپ استفاده کنند. لازم به ذکر است که رصدخانه ملی ایران کم و بیش در اختیار هر منجمی و در هر کجای دنیا که باشد قرار می‌گیرد؛ البته اولویت قطعا با منجمان ایرانی است ولی امیدواریم بتوانیم میزانی از وقت این تلسکوپ را بفروشیم، به همین علت روی مشارکت‌های بین‌المللی کار کرده‌ایم تا کسانی بیایند و به ما در این طرح کمک کنند.
- در خصوص مشکلاتی که در مسیر اجرای این طرح عظیم با آنها روبه‌رو شدید، بفرمائید.
برای تهیه تلسکوپ در یک سه‌راهی قرار داشتیم، راه اول و بی‌دردسر‌ترین مسیر این بود که تلسکوپ را به یک شرکت تلسکوپ‌سازی سفارش داده و یکجا بخریم؛ یعنی به یک شرکت خارجی بگوییم چنین تلسکوپی می‌خواهیم و آنها نیز آن را طراحی کرده و مدتی بعد تحویل دهند. راه دیگر خرید قطعات از خارج و سرهم کردن آنها بود. اما ما راه سوم را انتخاب کردیم؛ یعنی مدیریت ساخت آن‌را به‌عهده گرفتیم. در همه جای دنیا معمولا وقتی یک تلسکوپ حرفه‌ای ساخته می‌شود یک دانشگاه یا مرکز تحقیقاتی مدیریت ساخت آن را به‌عهده می‌گیرد، آن را طراحی می‌کند و قطعات را به صنعت سفارش می‌دهد.
ما این راه را انتخاب کردیم زیرا می‌خواستیم دانش فنی طراحی و ساخت تلسکوپ را وارد ایران بکنیم، به‌علاوه تلسکوپ‌های اصطلاحا کلید در دست که به‌صورت آماده تحویل می‌شوند خیلی به‌درد ما نمی‌خورند و چیز زیادی از آنها یاد نمی‌گیریم جز اینکه بتوانیم با آن رصد کنیم، به علاوه تلسکوپ‌های کلید در دست که شرکت‌ها می‌سازند هیچگاه خیلی حرفه‌ای نیستند زیرا چیزی که در دانشگاه طراحی می‌شود همیشه مقداری از صنعت جلوتر است.
