همشهری آنلاین- گروه استانی:
باغ‌های ایرانی در جهان شهرت و محبوبیت فوق‌العاده‌ای دارند و تقریبا نمی‌توان گردشگری را یافت که به ایران سفر کند، اما بازدید از حداقل یکی از باغ‌های ایرانی ثبت جهانی شده را در برنامه خود نگنجاند. هرچند این باغ ها موردتوجه گردشگران داخلی و خارجی قرار دارند، اما هریک با مشکلاتی دست و پنجه نرم می‌کنند و حالا هم همه‌گیری ویروس کرونا و نبود گردشگر، چالش‌های جدی برای این مجموعه‌های زیبا ایجاد کرده‌است.
همشهری دراین گزارش ویژه به معرفی باغ‌های ایرانی ثبت شده و فهرست میراث جهانی یونسکو (شامل باغ‌های ارم در شیراز، چهلستون در اصفهان، فین در کاشان، عباس‌آباد در بهشهر، شازده در ماهان کرمان، دولت‌آباد در یزد، پهلوان‌پور در مهریز یزد و اکبریه در بیرجند) و ویژگی‌های شاخص آن در ۶ استان پرداخته و اصلی‌ترین مشکلات باغ‌ها و همچنین میزان تأثیر همه‌گیری ویروس کرونا بر توسعه زیرساخت‌ها و رونق گردشگری درآنها را مورد بررسی قرار داده‌است.
بهشتی در دل کویر کرمان
یکی از باغ‌های ایرانی که می‌توان آن را «بهشتی در دل کویر» نامید، باغ شاهزاده است؛ باغی که به‌عنوان «باغ ایرانی» به ثبت یونسکو رسیده و البته باید برای نگهداری از آن و نمایش باغی که زیبنده این ثبت جهانی باشد، تلاش‌ها صدچندان شود. در نزدیکی کرمان، حدود ۲ کیلومتری شهر ماهان، درست در دل کویر بهشتی به نام باغ شاهزاده وجود دارد که جویبارها و درختان سربه‌فلک کشیده‌اش، در زمان قاجار و به‌دستور «محمدحسن‌خان»، سردار ایروانی حاکم وقت کرمان در کنار شاه‌نشین دلربایش متولد شدند. سامانه آبرسانی که از سال ۱۲۸۳ خورشیدی تاکنون در باغ شاهزاده فعال است، نه‌تنها حال خوب این باغ را تضمین کرده، بلکه به روستاهای همجوارش نیز با سخاوتمندی هرچه تمام‌تر آبادانی بخشیده‌است.
همیشه واقعیت فراتر از چیزی است که روی کاغذ می‌آید یا صرفا در ذهن ماست و نمی‌توان در چند جمله ساده این باغ زیبا را توصیف کرد. بنابراین توصیف چشم‌انداز بزرگ‌ترین باغ دلنواز و زیبای ایرانی را به چشم‌هایتان می‌سپاریم که با یک جست‌وجوی ساده در اینترنت به عکس‌های زیبای آن می‌رسید و البته اقامتگاه سنتی زیبا و غذاهای رستوران دلفریبش را نیز به ویژگی‌های این باغ تمام‌عیار اضافه کنید. فرقی نمی کند از چه ملیتی هستید و با چه زبانی صحبت می‌کنید، به محض ورود به باغ شاهزاده ماهان، زیبایی و آرامش، زبان مشترک شما و دیگران می‌شود و می‌توانید بیشترین لذت را از لحظه لحظه حضورتان دراین باغ استثنایی ببرید. اما این شاهزاده، همان «عبدالحمید میرزا ناصرالدوله فرمانفرماییان»، نوه دختری ناصرالدین شاه و حاکم کرمان است که باغش در تاریخ ۱۴آبان ۱۳۵۳درفهرست آثارملی ثبت شد.
این باغ به‌دلیل زیبایی‌های بی‌نظیر و ویژگی‌های منحصربه‌فردش، سرانجام درسال ۲۰۱۱، مصادف با سال ۱۳۹۰ شمسی، به‌همراه ۷ باغ ایرانی دیگر، در فهرست میراث جهانی یونسکو قرارگرفت و درنهایت به ثبت جهانی رسید؛ اتفاقی که می‌توانست بهترین‌ها را برای این باغ رقم بزند، اما چندان توجهی به این باغ نشد و جالب اینجاست که گردشگران خارجی بیشتر از هموطنان داخلی، محو تماشای این باغ می‌شوند. هرچند به این موضوع هم راضی بودیم و هرسال انتظار گردشگران بیشتری را می‌کشیدیم که در برنامه سفر خود بازدید باغ شاهزاده را نیز گنجانده بودند، اما این نیز دیری نپایید و دست بی‌رحم کرونا همان را هم از ما گرفت.
با شرایط موجود، دیگر گردشگر خارجی دراین باغ قدم نگذاشته و سردی و سکوت مسئولان هم بارها زنگ‌خطر این باغ را به‌صدا درآورده‌است. در دنیایی که بخش قابل‌توجهی از اقتصاد کشورها را گردشگران می‌چرخانند، نباید مسئولان نسبت به این موضوع و کمی گردشگر بی‌توجه باشند. با توجه به همه‌گیری ویروس کرونا، حالا دیگر بیشترین رقم‌های تاثیرگذار بر اقتصاد استان‌ها فعلا در زمینه گردشگری داخلی است؛ مسافرانی که برای رسیدن به بندرعباس چون برق و باد از کرمان عبور می‌کنند، اما در قصه‌های هزارویک‌شب گردشگری استان، قصه‌ای برای ماندن‌شان در کرمان، حتی برای یک شب وجود ندارد.
همه می‌دانیم فرنگی‌ها کمتر بزرگ‌نمایی می‌کنند و اهل تعارف نیستند و گردشگران خارجی بارها تأسف خود را به مسئولان وقت آن باغ ابراز کرده بودند که باغ شاهزاده باید مکانی برای گردشگری سلامت و حتی فراتر از آن، گردشگری درمانی باشد، نه اینکه هرازگاهی از کوچک‌ترین امکانات مانند قطعی آب سرویس‌های بهداشتی رنج ببرد. بارها نیز همشهریان کرمانی که آخرهفته را برای تفرج به این باغ قدم می‌گذارند، گلایه‌هایی داشته‌اند مبنی بر اینکه چرا یک‌روزه بهای ورودی باغ را افزایش می‌دهند، اما حتی یک روز هم برای رفع مشکلات این باغ با همان درآمد ورودی باغ، وقت نمی‌گذارند. اگر برای رونق گردشگری برنامه‌ریزی نداشته باشیم، جدای از اینکه درآمدی به‌دست نمی‌آوریم، امکان اینکه بحران‌هایی از کنار این صنعت برای استان و محیط زیست ایجاد شود هم وجود دارد.
ارم؛ شکوه باغ ایرانی
شیراز از قدیم به داشتن باغ‌های زیبا معروف بوده‌است. یکی از زیباترین و خاص‌ترین این باغ‌ها، «ارم» است که دیدن آن در هرفصل، زیبایی و جذابیت خودش را دارد. تاریخ ساخت و بنیان‌گذار اولیه باغ ارم شیراز، به‌درستی مشخص نیست؛ اما توصیف‌هایی از آن در سفرنامه‌های متعلق به سده دهم و یازدهم هجری آمده‌است. این باغ در روزگار سلجوقیان و آل‌اینجو پابرجا بوده‌است. در زمان زندیه هم کریم‌خان زند در سازندگی و بهسازی این باغ کوشید. ارم، تنوع گیاهی بسیار بالایی دارد و گیاهان بسیاری از اقصی نقاط جهان دراین باغ کاشته شده‌است؛ به شکلی که باغ در قالب یک نمایشگاه از انواع گل‌ها و گیاهان درآمده‌است. وسعت باغ بیش‌از ۳ هکتار و از درختان مرکبات و سرو پوشیده شده‌است. جالب‌ترین قسمت باغ، خیابانی است که از خاور به باختر در وسط باغ ساخته و در دوسوی آن درختان سرو کاشته‌اند و زیبایی خاصی دارد. درمیان درختان سرو این خیابان، سرو بلندقامتی است که به‌دلیل موزون بودن آن را «سروناز» می‌خوانند و نظیر آن در سایر باغ‌های شیراز دیده نمی‌شود. صحن باغ را نیز درختان زینتی و سرو و نارنج و انواع گل‌های تزئینی پوشانده‌است. این مجموعه محبوبیت زیادی درمیان گردشگران داخلی و خارجی دارد. هرسال گردشگران فراوانی برای دیدن این باغ به شیراز سفر می‌کنند، اما مدتی‌است با توجه به‌دلیل همه‌گیری ویروس کرونا، تعداد گردشگران کمی به این مکان زیبا سر زده‌اند.
کمبود اعتبار باغ صفوی عباس‌آباد
مازندران را با باغ صفوی عباس‌آباد بهشهر می‌شناسند؛ مادر شاه‌عباس اهل بهشهر بود و همین موضوع سبب شده بود این پادشاه صفوی به مازندران و این منطقه رفت‌وآمد فراوانی داشته باشد. او دراین شهر که نام «اشرف‌البلاد» را برای آن انتخاب کرده بود، بناهای متعددی ساخت که تعدادی از این بناها هنوز پابرجا هستند.
باغ صفوی عباس‌آباد بهشهر یکی از همین مجموعه‌هاست که می‌توان آن را متفاوت‌ترین باغ ایرانی دانست، چراکه علاوه بر جنبه تفریحی که هنگام ساخت برای آن درنظر گرفته شد، کاربری کشاورزی نیز دارد و تنها سد تاریخی پابرجا و فعال ایران دراین باغ وجود دارد. این باغ در گذشته بناها و زیرساخت‌های متعددی مانند حمام، برج، آسیاب، کوشک شاهی و سامانه دقیق آبرسانی و توزیع آب نیز داشت که از آن بناها اکنون تنها بقایایی از سازه‌های آبی و برخی بناها و همچنین سد عباس‌آباد و ۲ برج آجری باقی مانده‌است. اما شاخص‌ترین تصویری که از عباس‌آباد همواره دیده شده، دریاچه‌ای است که یک بنای چهارطاقی درمیان آن قرار دارد و هنگام بالا آمدن آب دریاچه موجود در باغ، به زیرآب می‌رود.
این بنا به‌وسیله یک پل چوبی به خشکی وصل می‌شده‌است. باغ عباس‌آباد که حالا دیگر همراه با ۷ باغ ایرانی دیگر به‌عنوان مجموعه باغ‌های ایرانی در فهرست یونسکو ثبت شده، مانند بسیاری دیگر از بناهای دوره صفوی، از مهندسی خاص و پیچیده‌ای در ایجاد زیرساخت‌ها و بناها برخوردار بوده‌است. هرچند امروز به‌دلیل شرایط اقلیمی منطقه، بخش زیادی از سازه‌های این باغ از بین رفته است، اما دریاچه این باغ هنوزهم منبعی برای تأمین آب کشاورزی پایین‌دست محسوب می‌شود.
با این‌حال و باوجود اهمیت تاریخی و همچنین کاربردی این سد، تردد خودروهای سنگین از روی تاج آن هنوز انجام می‌شود که به‌اعتقاد کارشناسان، این موضوع یکی از مشکلات باغ صفوی عباس‌آباد بهشهر به‌شمار می‌رود. یکی از چالش‌های دیگر این مجموعه که مدتی پیش ایجاد شد، نبود سازه‌ای برای مجموعه اداری کارکنان این باغ است. مجموعه اداری این باغ جهانی در آذرماه سال‌گذشته در آتش سوخت و ازآن زمان تاکنون هنوز هیچ سازه جدیدی جایگزین آن نشده‌است.
معضل مهم دیگر که درباره این باغ می‌توان گفت، کمبود میزان اعتبارات برای تسریع در روند احیا و بازسازی برخی زیرساخت‌هاست. میراث فرهنگی برنامه‌هایی را برای حفاظت از باغ در اولویت نخست و همچنین احیا در بلندمدت تدارک دیده که بی‌شک اجرای همه این موارد به تخصیص اعتبارات نیازمند است. این درحالی است که با شیوع کرونا، با توجه به موزه‌ای بودن عباس‌آباد، این باغ هم مشمول تعطیلی موزه‌ها شد و به این ترتیب تردد در این مجموعه در بیشتر اوقات ممنوع اعلام شده است.
باغ‌های یزد؛ چشم‌به‌راه اعتبارات ملی
هرچند انتظار نمی‌رود در دل کویر باغ‌هایی وجود داشته باشد که برای جهانیان اهمیت پیدا کند و مایه مباهات باشد، اما نام ۲ باغ استان یزد درمیان اسامی باغ‌های ایرانی ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو چشم‌نوازی می‌کند. باغ دولت‌آباد یزد، به‌جای‌مانده از دوره افشاریه و باغ پهلوان‌پور مهریز، به‌جای‌مانده از دوره قاجار، ۲ باغ جهانی یزد هستند که درکنار باغ‌های ایرانی دیگر در قالب مجموعه‌ای به نام باغ‌های ایرانی در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند و هرکدام از آنها، به‌تنهایی ویژگی‌های برجسته گردشگری را در خود جا داده‌اند.
اما قطعا خشکسالی، آینده این باغ‌های زیبا را تهدید می‌کند و باید با نگهداری و مراقبت بیشتر، در حفاظت از آنها و حتی محیط پیرامونی آنها که در واقع حریم باغ‌ها به‌شمار می‌روند، کوشید. رعایت الزام‌های سازمان جهانی یونسکو برای حفاظت از این باغ‌ها از اهمیت بسیاری برخوردار است. این روزها ۲ باغ جهانی استان یزد در شهرستان‌های یزد و مهریز برای حفاظت بیشتر تحت مراقبت قرار دارند و بازدید از آنها تنها با فروش بلیت انجام می‌شود و ورودیه دارند.
همچنین کارکردهای دیگری ازجمله ایجاد غرفه‌های فروش صنایع دستی در آنها تعریف شده‌است تا از درآمد ورودیه گردشگران برای نگهداری از باغ‌ها هزینه شود، اما همه‌گیری ویروس کرونا، درآمد باغ‌ها از این محل را تقریبا به صفر رسانده‌است. گفتنی است که باغ دولت‌آباد یزد یک باغ موروثی و موقوفه است و درواقع از محل موقوفات، عوایدی برای نگهداری دارد، اما باغ پهلوان‌پور مهریز به منابع بیشتری برای نگهداری نیازمند است و قطعا منابع استانی کفاف این هزینه‌ها را نمی‌دهد.
لازم است بودجه های کشوری برای حفاظت بیشتر این باغ‌ها که سرمایه گران‌بهایی است که از پیشینیان زحمتکش یزدی در اوج بی‌آبی و کویری بودن یزد به یادگار مانده‌است، به استان اختصاص یابد. هردو باغ وسعت زیاد و ورودی‌های متعددی دارند، باغ دولت‌آباد در محدوده بافت تاریخی یزد واقع شده و همواره موردتوجه گردشگران قرار داشته است. این باغ بلندترین بادگیر جهان را دارد و عمارت هشتی و حوض بزرگ وسط آن با فواره‌های سنگی قدیمی، از شاخص‌های این باغ ایرانی به‌شمار می‌رود. زیبایی‌های باغ پهلوان‌پور هم کمتر نیست. درختان تنومند سربه‌فلک کشیده و جوی آب روان این باغ که همواره در تصاویر انتشار یافته ازسوی گردشگران منتشر می‌شود، نشان از سرزندگی و شادابی این باغ دارد. امید است این باغ‌ها همانطور که از گذشته تا به امروز سرسبز و شاداب باقی مانده‌اند، همچنان سربلند و سبز برای آیندگان به یادگار بمانند.
زمرد سبز «اکبریه» در کویر بیرجند
باغ و عمارت تاریخی اکبریه مجموعه ارزشمندی در شهر بیرجند است که در فهرست باغ‌های جهانی ایران قرار دارد و همچون زمرد سبز در کویر می‌درخشد. قدمت باغ اکبریه به بیش‌از یک قرن پیش بازمی‌گردد؛ زمانی که اکبریه روستایی در ۳ کیلومتری جنوب‌شرقی بیرجند بود. حاکمان شهر بیرجند درآن دوران مقر حکومتی خود را دراین باغ بنا کردند و اکبریه پذیرای افرادی چون امیرعلم خان حشمت‌الملک، محمدابراهیم‌خان شوکت‌الملک و اسدالله علم بوده‌است. این باغ تاریخی در سال۱۳۷۱ در اختیار سازمان میراث فرهنگی و وقف آستان قدس‌رضوی شده بود و سرانجام در سال ۱۳۷۸با شماره ۲۳۲۶ جزو آثارملی ایران به ثبت رسید.
باغ اکبریه ابتدا جزو روستای اکبریه بیرجند بود که با گسترش شهر، وارد بافت شهری شد. وسعت باغ اکبریه حدود ۴۵هزارمترمربع است. این باغ در فضایی کوهستانی برای انجام امور دیوانی، سکونت و پذیرایی در ۲ بنا ساخته شده‌است. معماری عمارت اکبریه، دارای ویژگی‌های منحصربه‌فردی است، به‌طوری‌که نمونه‌ای شبیه به آن در کشور وجود ندارد. استفاده از معماری ترکی و تاحدودی کاربرد معماری روسی و تلفیق این دو، با معماری اسلامی شکل بسیار ویژه‌ای به این عمارت تاریخی بخشیده‌است.
در باغ اکبریه بناهای بسیار زیبایی مانند گنبد کلاه‌فرنگی، تالار آیینه‌ها با تزئینات مقرنس لاله زنبوری وجود دارد که جلوه بسیار خاصی به این باغ بخشیده‌است. باغ اکبریه بیرجند به‌عنوان یکی از ۹باغ تاریخی ایران سال ۲۰۱۱در نشست سی‌وپنجم یونسکو در میراث‌جهانی به ثبت رسید. از سال ۱۳۹۸ تاکنون ۵۸۰میلیون‌تومان برای باغ و عمارت جهانی اکبریه تخصیص یافته که ۲۶۰میلیون تومان آن صرف مرمت میراث‌جهانی اکبریه و ۳۲۰میلیون تومان نیز برای مطالعات و مرمت موزه آن هزینه شده‌است. اعتبارات تخصیص یافته برای احیا و نگهداری باغ اکبریه از محل پایگاه‌های میراث جهانی بوده و برای ادامه عملیات مرمت بناهای این باغ باید تخصیص‌های مالی جدیدی انجام شود.
بعد از همه‌گیری ویروس کرونا، آسیب‌های بسیاری به صنعت گردشگری وارد شد. باغ اکبریه که در میراث جهانی نیز ثبت شده‌است، موردتوجه گردشگران خارجی قرار دارد و هرسال تعداد زیادی از بازدیدکنندگان این باغ مسافران خارجی بودند، اما ایجاد محدودیت‌های کرونایی و ممنوعیت‌های پروازهای خارجی سبب شد تعداد بازدیدکنندگان خارجی از این باغ نیز بسیار کمتر شود.
«فین» و «چهلستون»؛ میراث صفویه
۲ باغ مشهور دراستان اصفهان درفهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌است؛ باغ فین در کاشان و باغ جهان‌نما(چهلستون) در شهراصفهان. باغ فین، در فاصله ۱۰کیلومتری شهرکاشان قرار دارد و حمام آن شهرت جهانی یافته، چراکه محل قتل امیرکبیر، صدراعظم مقتدر ناصرالدین‌شاه بوده‌است. سابقه و قدمت باغ فین و بناهای آن به دوره صفویه بازمی‌گردد و حدود ۲۳هزارمترمربع وسعت دارد.
ازسوی دیگر مجموعه کاخ چهلستون و باغ جهان‌نما با وسعتی در حدود ۶۷ هزارمترمربع از بخش‌های باقی‌مانده از دولتخانه صفوی به‌شمار می‌رود که در دوران سلطنت شاه‌عباس اول بنا شد. چهلستون در سال ۱۰۵۷ هجری‌قمری و درعصر سلطنت شاه‌عباس دوم به‌صورت کنونی و برای پذیرایی از میهمانان و شاهان صفوی، تجدید بنا و الحاقاتی نیز به آن افزوده شده‌است.
ازجمله شاخصه‌های منحصربه‌فرد این مجموعه بزرگ تاریخی، وجود نقاشی‌های دیواری به‌صورت هنر مینیاتور (نگارگری) و قهوه‌خانه‌ای در تالارهای زمستانی کاخ است. همچنین یکی دیگر از جاذبه‌های منحصربه‌فرد این کاخ، وجود ایوان عظیم ستوندار در بخش غربی است که با الهام از کاخ آپادانا در تخت‌جمشید بنا شده‌است. مجموعه جهانی کاخ چهلستون دارای یکی از نفیس‌ترین تزئینات دیوارنگاره بر روی گچ بوده که با هنر نگارگری یا همان نقاشی مینیاتور به موزه‌ای از هنر هنرمندانِ عصر صفوی تبدیل شده‌است.
این مجموعه بی‌نظیر، همچون آثار تاریخی دیگر اصفهان مانند نقش‌جهان و مسجدجامع درمعرض خطر فرونشست قرار دارد. از آنجاکه این باغ، یک بافت زنده و پویاست و مراسمی چون کنسرت‌ها و برنامه‌هایی که نیازمند حضور جمعیتی انبوه است، درآن برگزار می‌شود درمعرض آسیب‌های ناشی از ارتعاشات، فلاش دوربین‌ها و حضور انبوه جمعیت هم قرار دارد. هرچند همه‌گیری ویروس کرونا فرصتی برای تنفس و مرمت ستون‌ها و نقاشی‌های کاخ فراهم کرد، اما این باغ موزه جهانی ایران که پیش از همه‌گیری ویروس کرونا در فهرست پربازدیدترین اماکن تاریخی اصفهان و ایران قرار داشت، اکنون همچون اماکن تاریخی و گردشگری دیگر رونق روزهای پیشین خود را از دست داده‌است.
براساس گزارش گروه آمار دفتر برنامه‌ریزی و بودجه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، باغ چهلستون هشتمین مکان پربازدید تاریخی پیش از همه‌گیری ویروس کرونا بوده و در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸، حدود ۸۹۰ هزارو ۵۸۲ بازدیدکننده داشته‌است. اما در نیمی از سال‌گذشته همه موزه‌ها و اماکن تاریخی تعطیل بودند و امسال نیز تاکنون وضعیت مناسبی برای این موزه رقم نخورده‌است.
نظر شما