در شهرهای پاسخگو و دارای کیفیات محیطی بهینه، نسبت بالایی از سطح شهر به کاربری سبز و باز و تفریحی و ورزشی اختصاص دارد. هر چند فضاهای سبز و باز در لباس باغات و مزارع عرصه‌های سنتی کالبد شهر ایرانی را در بر می‌گرفتند؛ اما، در الگوی جدید، شهر ایرانی با فقدان زمینه‌ای این کاربری‌ها مواجه شده است. باغ ایرانی نسبتاً به ندرت در متن اصلی شهر ایرانی جای داشته است.
مکان‌های ورزشی و تفریحی جدید از اواخر دوره قاجار، به‌طور خاص از عهد پهلوی، بر پهنۀ شهر ایرانی راه پیدا کرده‌اند.
شهر امروز ایرانی، که لاجرم در پویش زندگی مدرن قرار داده شده است، نمی‌تواند از الگوی این نوع زندگی به دور باشد. همه می‌دانند که ظاهر زندگی مدرن فرنگی مدار قوی‌تر از محتوای آن وارد شهر ایرانی شده است. تهران نمونه بارزی از این ظاهر مدرن شده است. تا سال 1345 که بهانه تهیه طرح جامع مبنای ساماندهی اطلاعات محیطی تهران شده است اطلاعاتی از فضاهای سبز و باز و ورزشی تهران در دست نبوده است.
اطلاعات و آمار سال 1345 نشان می‌دهد که فقط 1/181 درصد از سطح شهر تهران به فضاهای سبز و تفریحی و ورزشی اختصاص داشته است. این سطح سرانه‌ای حدود 72 متر مربع را به مردم ارزانی می‌داشت. طرح جامع مصوب 1347 که با نگاه تبدیل تهران به یک شهر مدرن تهیه شده است، بر مبنای توجه به تمامی شرایط محیطی سرانه‌ای معادل 17/71 مترمربع را برای سطوح سبز و تفریحی و ورزشی در افق 1370 پیش‌بینی کرده است. انتظار می‌رفت که 40 سال پس از تهیه طرح جامع اول و یا 15 سال پس از‌گذار از افق طرح مذکور، این مادر شهر ملی از کمیت و کیفیت بهینه‌ای در زمینه فضاهای مذکور برخوردار باشد. اما، آمار سطوح و سرانه موجود و واقعیات کیفیات محیطی خلاف آن را یادآوری می‌کند.
تهران به‌عنوان یکی از آلوده‌ترین شهرهای دنیا از زاویه زیست محیطی، کمبود فضاهای سبز و باز دارد. علاوه بر این، انتظار می‌رود شهر تهران، به‌عنوان ام‌القرای اسلامی، اوقات فراغت شهروندان خویش را از طریق ساماندهی مطلوب‌ترین مکان‌های ورزشی تامین کند. برآورد سرانه فضاهای سبز موجود شهر تهران، بر مبنای مطالعات 85-1381 مشاور تهیه‌کننده طرح جامع دوم، رقم 10/92 مترمربع است. سرانه ورزشی نیز 1/36 متر مربع برآورد می‌شود.
هر چند، اطلاعات سازمان پارک‌ها رقم 21 مترمربع را به‌عنوان سرانه عرضه می‌دارد، ولی به‌طور منطقی نمی‌توان صحت آن را پذیرفت. طرح جامع دوم پیشنهاد کرده است که در افق سال 1400 سرانه فضاهای سبز و تفریحی و ورزشی به حدود 17/6 مترمربع یعنی سطح پیشنهادی افق طرح اول، با 30 سال تأخیر برسد. اما این پژوهشگر تحقق این رقم را با 30 سال تأخیر نیز بعید می‌داند. از طرف دیگر رسیدن به این ارقام یا به‌صورت شفاف‌تر حداقل سرانه فضاهای سبز و باز و تفریحی و ورزشی 25 مترمربع، نیاز حیاتی شهر تهران است.
در تحقق‌ناپذیری این سرانه علت‌های فراوانی وجود دارد. نادرستی اطلاعات پایه؛ چه در زمینه مساحت کاربری‌ها و توزیع و چه در زمینه اعتبارات قابل تخصیص برای ساخت و ساز عرصه‌های سبز و باز و تفریحی و ورزشی؛ همراه با ناتوانی نظام اجرایی، نارسایی نظام مالکیت اراضی و ناکارایی نظام اداری و دولتی از مهم‌ترین دلایل عدم‌تحقق پذیری است. پرداختن به همه این علت‌ها هرکدام پژوهشی مستقل را می‌طلبد. بی‌توجهی به این واقعیت حیات جمعی و اهداف رسیدن به یک جامعه آرمانی و سالم برای ایران، در لفافه کالبد تهران را سؤال‌برانگیز و ابهام‌آمیز می‌کند.
*عضو هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت
