لایه‌هایی که چونان تاروپودی محکم، چنان درهم‌تنیده‌اند که جدا کردن‌شان ناممکن به‌نظر می‌رسد. چرایی این پیچیدگی در جای خود قابل تأمل است و چه‌بسا گروهی را در کار خود وادارد؛ اما بازیافت این لایه‌های پیچیده و بازشناسی آنها امری است که امروزه بیش از هر زمان بر گرده اندیشمندان و پژوهشگران ما قرار دارد. به این سبب که زمانه، زمانه بحران‌های گوناگون و از آن میان بحران هویت است. مطلب حاضر که به قلم یکی از پژوهشگران و نویسندگان خوب تاریخ معاصر است، نگاهی تاریخی دارد به ابعاد چندگانه هویت ایرانی.
شخصیت یک ملت در فرآیند تاریخ شکل می‌گیرد. بعد تاریخی هویت ملی یعنی آگاهی مشترک افراد یک جامعه از گذشته تاریخی مشترک‌شان و احساس دلبستگی به آن. احساس هویت تاریخی و «هم تاریخ‌پنداری» موجب می‌شود تا هر جامعه‌ای با هویت تاریخی‌اش تعریف شود و مانع جدا شدن یک نسل از گذشته و تاریخی که به آن تعلق دارد، گردد.
مؤلفه‌های هویت ملی
منابع هویتی در کشور کهنسال ما چندگانه‌اند. این منابع عبارتند از: هویت ایرانی، هویت اسلامی و هویت قومی. منابع هویتی در هر کشوری، چنانچه با یکدیگر دچار تعارض و تضاد شوند، «ساماندهی و هویت ملی» دشوارتر و گاه غیرممکن می‌شود. در جامعه ما، زمانی که «کیستی» نسل جوان در معرض ابهام، تردید و تعارض قرار گیرد، «بحران هویت» تشدید می‌شود و در نتیجه، گسست نسل‌ها را در پی خواهد داشت. بی‌گمان، هر جامعه وقتی به تکامل می‌رسد که بتواند، میان نسل‌های گوناگون ارتباط برقرار کند.
زیرساخت‌های هویت ملی ایران
زیرساخت‌های هویتی جامعه ما شامل عناصر زیر می‌شود:
1 - محدودیت‌های جغرافیایی – سرزمینی؛ 2 - زبان؛ 3- دین؛ 4- آداب و رسوم و ارزش‌های حاکم بر آن؛ 5- حا فظه تاریخی و هویت تاریخی (گذشته مشترک تاریخی)؛
6 - چهره‌های درخشان و افتخارات ملی و دینی.
مهم‌ترین مؤلفه‌ها و منابع هویتی در جامعه ما، هویت ایرانی و هویت اسلامی هستند. این مؤلفه‌ها، هرگاه در رابطه‌ای مبتنی بر تعادل، هم‌سویی و تکامل قرار گیرند، هویت ملی را مستحکم و پایدار می‌سازند.
پیشینه هویت ایرانی
خوشبختانه، از مجموعه یافته‌های عملی درمی‌یابیم که مذهب نیاکان ما (مزدیسنی)، به‌علت تکیه بر مبانی اخلاقی و عقلی، نزدیک‌ترین مذهب عصر خود به توحید و حق‌پرستی به شمار می‌رفت و آیین زرتشت، به این دلیل که ریشه توحیدی دارد، پیروانی یگانه‌پرست داشت.
در «گات»های اولیه، تنها «اهورامزدا» یگانه جهان‌آفرین بوده است. این موضوع که آیین زرتشت توحیدی است، در دهه‌های اخیر مورد تأکید زرتشتیان قرار گرفته است. از مطالعات دین‌شناسان برمی‌آید که روند تکاملی ادیان از چندخدایی، مانند خدایان متعدد روم باستان، به سه‌گانه‌پرستی (مسیحیت) و دوگانه‌پرستی (آئین زرتشت) و یگانه‌پرستی سیر نمی‌کند.
بلکه ریشه‌های ادیان یگانه‌پرستی است که در نتیجه انحطاط پیروان آنها، به شرک و چندخدایی منجر شده است. به هر تقدیر، درباره آیین زرتشت، انحطاط، زمانی رخ داده که اهریمن از مرتبه مخلوق بودن، هم طراز اهورامزدا گردیده است. این انحطاط دینی به درستی معلوم نیست از چه زمانی آغاز شده است اما می‌دانیم که در پایان دوران ساسانیان به اوج خود رسیده بود. انحطاط مذهبی و ناکارآمد بودن آیین زرتشتی که مغان آن را رواج می‌دادند، یکی از عوامل بحران هویتی جامعه ایران دوران ساسانیان به‌شمار می‌رود. فساد و قدرت‌طلبی پادشاهان، ستم آنها به مردم، و ایجاد نظام کاستی طبقاتی و تبعیض‌پرور که به‌طور فزاینده‌ای نافی عدالت و مولد شکاف میان طبقه اشراف حاکمیت و آحاد مردم بود، و همچنین، کشورگشایی‌های بی‌حد و حصر و اختلاف میان طبقه اشراف، از جمله عواملی بودند که زمینه‌های تشدید «بحران هویتی» و اضمحلال پادشاهی ساسانی را فراهم آوردند.
خلجانات سلمان فارسی، برزویه‌طبیب و بزرگمهر، نمادی از دغدغه‌های نخبگان ایرانی در مورد بی‌عدالتی پادشاهان عصر خود هستند. آنها همواره در پی یک منجی بودند، زیرا انحطاط در آیین زرتشت، آنها را دچار شک و تردید می‌کرد و کیستی آنها را زیر سؤال می‌برد.
ایرانیان همواره به‌دنبال حق‌طلبی و عدالت‌خواهی بودند. گروهی از آنها، همانطور که در آستانه میلاد مسیح(ع) در انتظار ظهور آن حضرت بودند و به بیت‌اللحم رفتند تا او را بیابند و از او پیروی کنند، در آستانه ظهور پیامبر اسلام(ص) هم در انتظار پیامبر جدید بودند. در متون پارسی زرتشتی، پیشگویی‌هایی گزارش شده‌اند که نوید ظهور پیامبر اسلام را می‌دادند. در نمونه‌هایی از این پیشگویی‌ها، به ظهور مردی در عربستان، مغلوب شدن گردنکشان در برابر او، و گرویدن مردم ایران و دانشمندان ایرانی به آیین وی اشاره شده است.
به عقیده بسیاری از مورخان، اگر اسلام به ایران نمی‌آمد، مسیحیت ایران را فرامی‌گرفت. بنابراین، ساسانیان از اسلام شکست نخوردند. اگر اسلام هم نمی‌آمد، حکومت ساسانی روند زوال و اضمحلال خود را می‌پیمود؛ بلکه با ورود اسلام به ایران، مسیحیت شکست خورد. با این همه، وقتی اسلام به ایران آمد، حتی مسیحیان هم به اسلام گرویدند، زیرا آنها از پادشاهان ساسانی، به ویژه شاهپور دوم، آزار فراوانی دیده بودند.
زرتشتیان نیز به ویژه از طبقات پایین اجتماعی که بیشتر فراوانی جمعیتی کشور را داشتند، دسته جمعی و آزادانه به اسلام گرویدند، زیرا عدالت را در آیین جدید جست‌و‌جو می‌کردند. ورود اسلام به ایران، از پیروان سایر مذاهب کاست و به تدریج اسلام فراگیر شد. در طول تاریخ ایران، تنها مذهبی که توانست اکثریت قاطع جامعه ایرانی را به پیروی از خود درآورد و سایر ادیان را تحت‌الشعاع قرار دهد، اسلام بود.
هویت اسلامی
ورود اسلام به ایران، برخلاف تاریخ‌نگاری ناسیونالیستی افراطی و برخی پژوهش‌های ایران‌شناسی مستشرقین، با زور و شمشیر به مردم تحمیل نشد. آنها به‌دلیل روحیه عدالت‌خواهی که داشتند، به اسلام گرویدند. ایرانیان، قومی با شعور و پاک‌اندیش بودند و به همین دلیل، اسلام را انتخاب کردند. آنها قدر مسلم، همچون اعراب دوران جاهلیت، بت‌پرست نبودند و مشروب نمی‌خوردند. همچنین، ازدواج با محارم را حرام می‌شمردند، زیرا آیین زرتشت، باده‌گساری و ازدواج با محارم را ممنوع می‌کرد.
پادشاهان سلسله‌های ایران باستان، به‌رغم همه خصلت‌هایی که در تاریخ از پلشتی و پاکی آنها ثبت شده است، هیچ‌گاه همچون فرمانروایان مصر باستان ادعای خدایی نکردند. افزون بر آن، می‌دانیم که در آیین زرتشت و باورهای نیاکان ما، اعتقاد به «سرای آخرت»، یکی از پایه‌های محکم اعتقادی به شمار می‌رود و عقیده «آخر‌الزمانی» در اندیشه زرتشت که عقیده دارند منجی موعود، «سوشیانت»، حکومت واحد و به دور از ناپاکی و ستم را در آخرالزمان در سراسر گیتی برپا می‌سازد، بسیار حائز اهمیت، و در میان عقاید تمدن‌های هم‌جوار هندی، بودایی و یونان باستان، متمایز است.
علاوه بر آنچه برشمردیم، ایرانیان باستان براساس باورهایشان همواره میان خیر و شر، در مبارزه بودند و سجایای اخلاقی بی‌شماری از آنها در منابع تاریخی آمده است. برخلاف هندوها و رومی‌ها که نیمه‌لخت بودند، ایرانیان برهنه بودن قسمتی از بدن را بسیار زشت می‌دانستند. مورخان یونانی در گزارش‌های خود تأکید زیادی کرده‌اند که اگر قسمتی از بدن زنان و مردان ایرانی در معرض دید قرار گیرد، آن را شرم می‌دانند. لباس آنها به گونه‌ای بود که سرتاپای آنها را از «سربند» تا «پاپوش» پوشیده نگه می‌داشت و به‌تعبیر هدایت قلی‌خان مخبر‌السلطنه، نخست‌وزیر رضاشاه هنگام کشف حجاب، در آثار به جای مانده از ایرانیان در تخت‌جمشید و تیسفون، زنان و مردان ایرانی حجاب داشتند و پوشیده بودند.
یکی ازبزرگ‌ترین حادثه‌‌هایی که در طول تاریخ ایران زمین روی داد، اسلام آوردن مردم ایران است. هویت ملی ایرانیان با ظهور و گسترش اسلام در ایران، تکامل و تعالی یافت. در طول تاریخ، جامعه ایران همواره به ایرانی بودن خود افتخار می‌کرد؛ همچنان که به مسلمان بودن و پیروی از اهل‌بیت (علیهم‌السلام) عشق می‌ورزید.
گسترش تدریجی اسلام در ایران
همان طور که اسلام به‌تدریج در ایران گسترش یافت، انتقال فرهنگ ایران از دوران ساسانی به دوران اسلامی نیز یکباره روی نداد بلکه طی مدتی طولانی و به تدریج صورت گرفت. همین شیوه انتقال تدریجی باعث شد که ایرانیان اسلام را نه از خلال تعصبات ناروای حاکمان اموی بلکه با بحث و تفقه در دین و آشنایی با مبانی فکری آن از طریق شناخت الگوهای صحیح و منطبق با مبانی اصیل اسلامی کسب نمایند. بنابراین ایرانیان بیشتر تعالیم اسلامی را از سرچشمه آن یعنی آیات قرآنی و اهل‌بیت فرا گرفتند. به همین دلیل فرهیختگان ایرانی افق دیدشان از اسلام ژرف‌تر از دایره تنگ نظری مهاجمان متعصب بود و خدمات بسیار ارزنده‌ای به جامعه اسلامی کردند. از سوی دیگر برای آن دسته از اعراب متعصب و ناآگاه که می‌پنداشتند اسلام خط بطلان بر همه فرهنگ‌های گذشته کشیده، فرصتی به وجود آمد تا آنها هم به تدریج ارزش فرهنگ ایرانی را دریابند. و به اقتباس از تمدن و فرهنگ ایرانی برای پایدار ساختن دولت نوبنیاد اسلام و گسترش آن روی آورند.
بدین سان فرهنگ و تمدن ایرانی که قرنها تلاش فکری و ذوقی و کوشش‌های مادی و معنوی طی قرن‌های متمادی بود، پس از پیراسته شدن از آنچه با اصول و مبانی اسلام ناسازگار بود به جهان اسلام منتقل شد و با فرهنگ اسلامی درهم آمیخت.
به گفته ابن خلدون تمدن ایرانیان به اعراب بنی امیه و بنی‌عباس منتقل شد و تمدن بنی عباس به دیلمیان و از آنها به ترک‌های سلجوقی رسید. همین تغییر را محققان معاصر بیان کرده‌اند. جورج سارتن می‌گوید: تمدن اسلامی نتیجه پیوند جوانه نیرومند عرب (اسلام) روی پایه برومند تمدن ایرانی بود و راز نیرومندی عجیب و تحول ملکات و فضایل آن در همین امر نهفته است.
