آشنایی با بقعه خضر - همدان

همشهری‌آنلاین - علی‌اصغر درویش: بقعه پیر خضر واقع در ۳ کیلومتری شمال شرقی شهر همدان و در منطقه خضر (خدر)، به صورت بنایی منفرد، بر روی تپه‌ای نسبتا بلند و در میان گورستانی قدیمی قرار گرفته است. این بنا که در تاریخ ۲۸ خرداد سال ۱۳۵۴ به شماره ۱۰۷۷/۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده، در نگاه نخست ساختمانی ساده و بی‌پیرایه به نظر می‌رسد و از لحاظ معماری بنایی چهار ضلعی است، که گنبدی بر فراز دارد.این بنا به دلیل کتیبه‌هایی با خط کوفی ایرانی (ترکیبی از نسخ، ثلث، رقاع)، با مضمون اشعاری از شاهنامه فردوسی که در کمتر بنایی مشاهده شده، قابل تامل است. محراب گچی زیبایی داخل بنا قرار دارد که به سبب داشتن کتیبه‌هایی به خط ثلث و کوفی با مضامین قرآنی و عباراتی صوفیانه، دارای اهمیت است.

بنای مذکور که اهالی منطقه از آن با نام امام‌زاده خضر یاد می‌کنند، از بناهای قرن چهارم و پنجم هجری و تزئینات آن منسوب به دوره ایلخانی است. بر روی برخی از سنگ مزارهایی که هنوز در پیرامون بنا به چشم می‌خورند، نوشته‌ها و نقوشی به خط ثلث وجود دارد که احتمالا همزمان با تاریخ ساخت بقعه است، اگر چه در سال‌های اخیر سطح تپه و گورستان آن به کلی دگرگون شده است. نمای بیرونی بقعه پیر خضر دارای آجرچینی و گنبد آن از نوع رگ چین ساده است، درگاه ورودی بنا نیز ارتفاعی معمولی دارد که شاید به عمد و برای تواضع وارد شوندگان به درون بنا بوده است. هم‌چنین در نمای بیرونی بقایای تزیینات گچبری، طرح‌های آجری و کتیبه‌ای مشاهده می‌شود که قسمت‌های زیادی از آن از بین رفته است. داخل بقعه کتیبه‌های متعددی وجود دارد که زینت بخش دیوارهاست، که اگر چه از یک بخش شاهنامه انتخاب نشده‌اند، اما از انسجام قابل توجه برخوردار و دارای ارزش هنری و ادبی هستند. از نوشته های تاریخی و جغرافیایی چنین برداشت می‌شود که این بنا، محلی است که سه پیر همدان یعنی باباطاهر، بابا جعفر و شیخ حمشا در آن جا به استقبال طغرل سلجوقی رفته‌اند. بنا از طرفی مربّع شکل به ابعاد ۵۰/۴ متر در هر ضلع و یک سقف گنبدی بر بالای آن تشکیل شده است. آنچه بیش از همه در این بنا به چشم می‌خورد تزیینات خطی زیبا و نفیسی است که بر حاشیه چهار طرف جبهه داخلی آن اضافه شده است. محراب بنا نیز دارای کتیبه‌ای است به خط ثلث که مشتمل است بر آیة «اقبل علی صلاتک و لاتکن من الغافلین» در قسمت بالا و حاشیه اطراف محراب به خط کوفی سورة فاتحة الکتاب از بسم اللَّه تا غیراک بوده و حاشیه وسط محراب نیز آیه‌ای از قرآن و این جمله است: قل الحمد لله الدائم الداوم و دو بیتی زیر:

به صحـرا بنگرم صحرا ته وینم‌                                به دریـا بنگــرم دریـا ته وینم‌
به هر جا بنگرم کوه در و دشت‌                                نشان از قامت صحرای تو وینم‌

بر روی حاشیه افقی که یکی از آن‌ها از محراب شروع شده، چهار ضلع داخلی بقعه را دور می‌زند و به محراب ختم می‌گردد، ابیاتی از فرودسی به خط کوفی معروف به ریحانی گچ بری نموده‌اند و این موضوع، یعنی مسطور داشتن اشعار فارسی به خط کوفی در قرن هفتم یا هشتم هجری تا کنون در هیچ بنای قدیمی دیده نشده منحصر به بقعه خضر همدان است.درباره ماهیت مزارشناختی و شناسایی نسب و هویت مدفون یا مدفونین در بنا و پیشینه تاریخی اثر نامبرده، مطالعات و تحقیقات ارزشمندی از سوی برخی پژوهشگران به انجام رسیده است.

«علی جهانپور» از محققانی است که اسناد و مدارک مربوط به بقعه خضر را هم در برخی متون تاریخی و هم از قول معمرین محلی برسنجیده و به ذکر آنها در کتاب خویش پرداخته است.وی در بخشی از کتاب خود و در ارتباط با بقعه خضر چنین می‌نویسد:

تپه خضر از گذشته دور بویژه از دوره سلاجقه تا به امروز به سبب داشتن زیارتگاه بقعه خضر همیشه معروف و مورد احترام خاص و عام بوده است. به نظر می‌رسد پیش از به قدرت رسیدن سلاجقه تپه خضر و آنچه بر فراز خود داشته، جایگاهی معروف و قابل توجه بوده است؛ زیرا این همان تپه‌ای است که طغرل سلجوقی (۴۵۵ ـ ۴۲۵ ه. ق) در سال ۴۴۷ یا ۴۵۰ هجری در جریان گشایش همدان به دست ترکان سلجوقی با اطرافیان و سپاهیان خود بر فراز این تپه رسید و در همین سال است که با «باباطاهر همدانی» و دو شیخ دیگر و گروهی از اهالی شهر همدان ملاقات داشته است. جریان این دیدار از «راوندی» درکتاب «راحه الصدور و ‌آیه السرور» آمده است.