بحران حادث شده برای یک مدرسه در زمان بروز حادثه زلزله یک بحران چند وجهی است که متأسفانه در چند سال اخیر در تمامی مانورهای برگزار شده تنها به موضوع پناه‌گیری و خروج کودکان از کلاس‌های درس آن هم به صورت بسیار محدود شده پرداخته شده است.
پناه‌گیری و خروج کودکان در زمان حادثه با آنکه بسیار مهم و حیاتی است اما از دید کل‌نگر این کار یکی از اجزای مهم عملکردهای لازم برای مهار بحران‌پیش رو هنگام بروز زلزله است.برای آنکه بتوان بحران‌های پس از زلزله مدارس را تحلیل و مدیریت نمود لازم است مدیریت بحران را به صورت جامع‌تری برنامه‌ریزی کرد تا بالاترین بهره را داشته باشد.
ایمن‌سازی مدارس، همکاری اولیا دانشآموزان در تقلیل نقاط خطرساز مدارس، همکاری همسایگان مدارس در کمک به دانشآموزان، جمع‌آوری و مستندسازی اطلاعات تخصصی در زمینه دانشآموزان و تبادل این اطلاعات با مراکز انتظامی و امدادی، آموزش اولیاء دانشآموزان در زمینه آواربرداری و اسکان اضطراری، آموزش دانشآموزان برای زنده ماندن در زیرآوار و خروج از کلاس‌های تخریب شده و... می‌تواند از موضوعات مهم در تحلیل بحران در پیش روی مدیران بحران باشد.
بررسی و اجرای این همه موضوع طرح شده و برنامه‌نویسی برای برگزاری یک مانور واقعی شاید بیش از 3 ماه وقت بگیرد اما اگر بتوان این سرفصل‌ها را به صورت برنامه‌ریزی شده و دقیق مانند یک دستور‌العمل در اختیار تمامی مدارس قرار داد، شاید بهترین روش منطقی برای به نتیجه رساندن این مهم باشد. جمعیت کاهش خطرات زلزله ایران به عنوان تنها تشکل غیر دولتی (NGO) متخصص در زمینه زلزله و مدیریت بحران آمادگی خود را برای همکاری در این زمینه اعلام داشته و با ارائه دستور‌‌العمل‌های زیر برای برگزاری بهتر این مانور پیش‌قدم شده است.
مانور زلزله را چگونه برنامه‌ریزی کنیم؟
1 - مانور زلزله را تنها به کودکان و دانشآموزان مختص نکنید! مادران و پدران و همسایه‌ها و نیز نیروهای امدادی و انتظامی را هم برای برگزاری به همکاری دعوت کنید. پدران و مادران باید با مهارت‌هایی در زمینه زنده‌یابی و آواربرداری مقدماتی را آشنا باشند تا خدای ناکرده با اشتباهی کوچک در بیرون کشیدن یک کودک از زیر آوار موجب قطع نخاع او نشوند!
گروههای امدادی باید از مدرسه نقشه به روز داشته باشند که در آن نقشه نقاط خطرساز همچون منابع نگهداری نفت و کپسول‌های گاز و نیز چاه‌های فاضلاب و نیز محل سالن‌های اجتماعات همچون نمازخانه و غذاخوری به دقت مشخص و راه‌های دسترسی به آنها به طور واضح علامت‌گذاری شده باشد.
مراکز انتظامی می‌باید فهرست کامل و دقیقی از دانشآموزان مدرسه به همراه عکس و مشخصات والدین و نیز حداقل یک نفر از وابستگان آنها که در شهر دیگری زندگی می‌کند، را داشته باشند که در زمان حادثه بتوانند در صورت فوت پدر و مادر، بچه را به بستگان مورد تائید پدر و مادر تحویل دهند.
2 - برای قبل از مانور زلزله برنامه داشته باشید! نقاط امن را به کمک اولیاء کودکانی که مهندس عمران یا زلزله یا تخصص ساختمان دارند مشخص کرده و با رنگ سبز برای نقاط ایمن و با رنگ قرمز نقاط خطرساز را در تمامی نقاط مدرسه خصوصاً در راهروها و حیاط مدرسه علامت‌گذاری کنید. کودکان به راحتی با رنگ‌ها ارتباط برقرار کرده و به سادگی پیام‌های این خطوط را درک می‌کنند.
3 - چاه‌های فاضلابی که در حیاط مدرسه حفر شده‌اند یا در مسیر حرکت دانشآموزان برای خارج شدن از کلاس‌های درس تا حیاط مدرسه قرار دارند با خطر فروریزش در زمان زلزله روبه‌رو هستند این نقاط باید با دایره‌‌ای به مرکز چاه و شعاع حداقل3 متر با رنگ قرمز مشخص شود.
4 - یکی از مکان‌های بسیار خطرناک چه در زمان زلزله و چه بعد از آن، کنار دیوارهای محوطه مدرسه است. دیوار مدارس در حین یا بعداز زلزله ممکن است به‌طور یکپارچه به سمت داخل مدرسه فروبریزند بنابراین می‌بایست حداقل به اندازه ارتفاع این دیوارها از داخل حیاط مدرسه را با رنگ قرمز علامت‌گذاری کرد تا کودکان چه در حین زلزله و چه بعداز آن به کنار دیوارها پناه نبرند.
5 - در راهروها به جز محل‌هایی که کمدها قرار دارند تمامی کنار دیوارها را می‌توان به عنوان نقاط امن در نظر گرفت مگر آن که در آن بازشویی همچون پنجره ایجاد شده باشد.
6 - در راه پله‌ها به خاطر عدم هماهنگی سازه اجرا شده در این بخش، با کل ساختمان، همواره ما شاهد حرکت‌های پیش‌بینی نشده هستیم. بنابراین بهتر است که برای راه‌پله‌ها تنها نوار باریکی، که محل اتصال پله به دیوار راهرو راه پله است را به عنوان نقاط امن به رنگ سبز رنگ‌آمیزی کنیم.
7 - در کلاس‌های درس حداقل با رعایت فاصله یک و نیم متری از پنجره‌ها، صندلی‌ها و نیمکت‌ها را چیده و این فاصله را با رنگ قرمز علامت‌گذاری کنید. این فاصله به جهت ایمن بودن کودکان از فروریختن شیشه بر روی آنها علامت‌گذاری می‌شود. استفاده از شیشه‌های نشکن یا بهره‌بردن از پرده‌های ضخیم و یا چسباندن نوار چسب‌های شفاف به شیشه‌ها، به فرو نریختن قطعات بزرگ شیشه بر سر کودکان کمک بسیاری می‌کند.
8 - لازم است در تمامی مدارس کشور پنجره های کلاس‌های طبقه اول تمامی کلاس‌ها فاقد حفاری فلزی بوده تا امکان فرار از کلاس‌های درس در زمان حادثه ممکن باشد تا همچون حادثه دلخراش سوختن کودکان در آتش‌سوزی سال گذشته، موجب محبوس شدن دانشآموزان در کلاس‌های درس زمان حادثه نشویم.
9 - باید تمامی اجزاء غیرسازه‌ای همچون کمدها، کتابخانه‌ها، تابلوهای عکس، تخته‌سیاه و نیز مهتابی‌های موجود در هر کلاس به طور کامل و به دقت به سازه با بست‌های مناسب مهار شود تا در زمان زلزله بر روی کودکان فرونریزد. اغلب صدمات ناشی از زلزله در ساختمان‌هایی که سازه‌های ایمن دارند از فروریختن همین اجزاء غیرسازه‌ای ایجاد می‌شود.
10 - دوره‌های آموزش استفاده از کپسول‌های آتش‌نشانی باید برای تک تک دانشآموزان مدارس برگزار شود و بچه‌ها از کلاس اول تا پایان دوره دبیرستان از نحوه استفاده مطلوب از کپسول‌های متناسب با سن خود آگاه باشند تا در زمان بروز آتش بتوانند از جان خود حفاظت کنند.
از سوی دیگر به جز استفاده از کپسول آتش‌نشانی کودکان باید بیاموزند که چگونه در زمان بروز حریق برای حفظ جان خود رفتار کنند. مهارت‌های عبور از آتش، عبور از دود، خطرات دودگرفتگی و خفگی و نیز آشنایی با مسیرهای امن خروج از خانه ازجمله مهارت‌های مورد نیاز کودکان در این زمینه است.
11 – در انتهای هر کلاس درس یک کپسول آتش‌نشانی حداقل 3 لیتری حداکثر 6 لیتری (قابل حمل توسط دانشآموزان از دبستان تا دبیرستانی) در ارتفاعی که به آسانی توسط دانشآموزان بتواند برداشته شود قرارداده شود. نحوه استفاده از این کپسول‌های آتش‌نشانی باید به دانشآموزان آموخته و توسط آنان در طی مانور در اطفاء حریق مورد استفاده قرار بگیرد.
12 – برای بعد از زلزله نیز در مانور خود برنامه‌های واقعی در نظر بگیرید. دانشآموزان باید بیاموزند که پس از اتمام زلزله به سرعت و با آرامش بدون آنکه همدیگر را زیردست و پا له کنند و یا در چاله‌های ایجاد شده در مسیر خروج از کلاس تا حیاط مدرسه سقوط کرده یا در تله‌های آتش‌گیر بیافتند از درب کلاس خارج شده و به حیاط مدرسه بروند و سپس در حیاط مدرسه به طور منظم در صف‌های از قبل تمرین شده ایستاده تا آمار آنها گرفته شود.
این کار بسیار بهتر است توسط خود دانشآموزان انجام شده و در طی تمرین‌ها، ملکه ذهن آنها شود به طوری که بتوانند در کوتاه‌ترین زمان، افراد ناپدید شده را خود کودکان دانش‌آموز هر کلاس تعیین کنند تا گروه نجات بتواند برای نجات جانشان اقدام کند.
در مقطع دبستان، استفاده کردن از دانشآموزان کلاس‌های چهارم و پنجم دبستان جهت هدایت کودکان به حیاط و گرفتن آمار مفقودین، برای تمامی کلاس‌های پایین‌تر بسیار مناسب و دارای کارآیی بسیار بالایی است. شما می‌توانید در مانور خود این کار را با کمی ابتکار و جدا کردن چند کودک در حین مانور در زمان خروج از کلاس‌ها تمرین کنید.
13 – لازم است که مسئولان هر مدرسه آلبوم عکسی از کودکان مدرسه را با عکس و مشخصات و آدرس کامل تهیه نمایند که کروکی محل کلاس هر دانش‌آموز در آن به طور دقیق ثبت شده باشد. این آلبوم باید در محلی امن در حیاط مدرسه قرار گرفته و محل آن از قبل به گروههای نجات اعلام شود.
14 - دانشآموزان باید در محلی به صف شوند که خطر ریزش آوار ساختمان خود مدرسه و یا دیوارهای محوطه در پس‌لرزه‌های ممکن نباشد.
فاصله‌های ایمن دور شدن از خود مدرسه به میزان حداقل یک سوم ارتفاع مدرسه و نیز دور شدن از دیوارهای مدرسه حداقل به میزان ارتفاع کامل یک دیوار است چرا که دیوارهای مدارس اغلب به طور کامل و یکپارچه فرو می‌ریزد. این بدان معنا است که مدرسه‌ای که 12 متر ارتفاع دارد حداقل 4 متر در زمان تخریب پیشروی می‌کند و دیواری که 2 متر ارتفاع دارد تا 2 متر از نوار پیرامونی حیاط مدرسه را در زمان فرو ریختن ناایمن می‌کند.
15 - آموزش دانشآموزان در زمینه مدیریت حادثه یکی از مهمترین مباحث آموزشی است. دانشآموزان باید متوجه این نکته باشند که برای خارج کردن مجروحین، دارای تخصص و قدرت بدنی کافی نیستند و ماندن در کلاس بعد از حادثه برای نجات جان معلمی که مجروح یا بی‌هوش شده است نه تنها مفید نیست بلکه با توجه به اینکه برای خارج کردن آن معلم نیاز به 4 یا 5 دانش‌آموز است این کار می‌تواند جان 6 نفر را به خطر اندازد. بنابراین بهتر است به جای آن که بخواهند خود به حادثه‌دیدگان کمک کنند بگذارند تیم‌های دوره دیده این کار را انجام دهند.
16 – مدرسه‌ای که بعد از زلزله آب آشامیدنی نداشته باشد بسیار آسیب‌پذیر است. تامین آب آشامیدنی در اولویت اول و آب بهداشتی در اولویت بعدی است. بنابراین از حالا برای منبع آب برنامه‌ای داشته باشید. خرید یک منبع آب فایبرگلاس 2 هزار لیتری می‌تواند برای تامین آب آشامیدنی مورد نیاز کودکان در روزهای نخست حادثه بسیار حائز اهمیت باشد.
17 – حداقل برای 3 روز کودکان،در انبار مدرسه برای بعد از زلزله باید مواد غذایی داشته باشید. شما می‌بایست دانشآموزان را تا وقتی که تمامی پدران و مادران کودکان آنها بتوانند خود را به مدرسه و کودکانشان برسانند سلامت نگهدارید فراموش نکنید که مسئول زنده ماندن کودکان پس از زلزله هم مسئولان مدرسه هستند.
پیشنهاد می‌شود از اولیا دانشآموزان برای ذخیره غذایی خود که از کنسرو و مواد فاسد نشدنی است کمک بگیرید و هر سال در مانور زلزله مواد غذایی به جا مانده از سال قبل را یا به یک مرکز کودکان بی‌سرپرست اهدا کنید یا بعد از مانور برای خود بچه‌های مدرسه و گروههای شرکت‌کننده در مانور با همین مواد غذایی جشن بگیرید.
18 – قطعا در صورتی که زلزله‌ای در کشورمان روی دهد در هر نقطه‌ای که باشد مدارس موجود در آن منطقه با توجه به حیاط بزرگ و نیز سرویس‌های بهداشتی متعدد آن یکی از مراکزی است که مردم به آنجا پناه می‌آورند از سوی دیگر خود کودکانی هم که پدران و مادرانشان نتوانسته‌اند خود را به مدارس فرزندانشان برسانند را نمی‌توان در شب‌های نخست در زیر سقف اسکان داد.
برای این کودکان و نیز مردمانی که به مدرسه پناه می‌آورند لازم است که حداقل یک چادر گروهی در نظر گرفته شود تا در زمان حادثه با نصب آن در حیاط مدرسه بتوانند خدمات مورد نیاز را برآورده نمایند. بهتر آن است که دانشآموزان و مربیان در طی مانور، برپا کردن چادر را تمرین کنند و این کار را به منزله یکی از مهمترین بخش‌های مانور مورد توجه قرار دهند.
19 – امنیت کودکان پس از زلزله از جان آنها اگر با اهمیت‌تر نباشد کم‌اهمیت‌تر نخواهد بود. می‌بایست کودکان را از خطر سرقت، تجاوز، گم‌شدن محافظت کرده و برای تحویل کودکانی که والدینشان به هر دلیل نتوانسته‌اند تا روز سوم خود را به مدارس فرزندانشان برسانند، به افراد امین معرفی شده توسط خود والدین یا مراکز نگهداری کودکان بی‌سرپرست برنامه‌ریزی دقیقی کنید.
20 – خیلی خوب است که اگر بتوان نکات ایمنی را روی یک صفحه فلزی یا یک دیوار مقاوم در حیاط مدرسه نوشته و نصب کنیم تا دانشآموزان هر روز با دیدن و خواندن آن به طور مستمر با مباحث ایمنی درگیر باشند.
21 – بسیار مهم است که هر مانور دارای برگزیدگانی باشد و جوایزی به آنها تعلق بگیرد، بدین منظور برگزاری مسابقات علمی درخصوص مبانی زلزله و آمادگی زلزله به صورت مکتوب و نیز مسابقاتی در زمینه مهارت‌های چادر‌زدن و اسکان اضطراری یا اطفاء حریق و آواربرداری می‌تواند تاثیر بسیار ماندگاری در ذهن بچه‌ها داشته باشد.
22 – به عنوان آخرین مرحله می‌توان از جمع‌آوری اطلاعات و مستندسازی مانور برگزار شده نام برد. مستندسازی مانور به مدیران ارشد کمک می‌کند تا بتوانند سال به سال در جهت کامل‌تر شدن مانورهای برگزار شده گام بردارند.
*دبیر جمعیت کاهش خطرات زلزله ایران
