درس نبرد و پایداری

31 شهریور 1359، صدام فرمان حمله زمینی، هوایی و دریایی به سمت ایران را صادر کرد و شاه‌سلطان‌حسین، پادشاه وقت اردن، با شلیک گلوله تانک در مرز ایران و عراق، افتتاح رسمی جنگ و پیروزی بزرگ صدام‌حسین را پیشاپیش به وی تبریک گفت.فتح خرمشهر، فتح فاو، عملیات کربلای پنج در شلمچه، کشتار حلبچه و پذیرش قطعنامه، پنج نقطه سرنوشت‌ساز در جریان جنگ بودند و هر کدام تأثیر بسزایی در پیشبرد اهداف ایران داشتند.

1 - اشغال تا آزاد‌سازی خرمشهر

عراق در شروع جنگ، طرح اشغال خوزستان را طبق آنچه صدام خواسته بود در دستور کار خود قرار داد. حمله از چهار منطقه در جنوب کشور آغاز شد. با تلاش نیروهای ایرانی همچون شهید غیور اصلی و یارانش، دشمن در سه منطقه عقب نشست. در منطقه چهارم و از مسیر شلمچه- خرمشهر، ارتش عراق توانست آبادان را محاصره کند و این آغازی بود بر درگیری‌های خونینِ خرمشهر.

عراقی‌ها تا 19 مهر، همچنان در ورودی خرمشهر و حوالی آن درگیر بودند تا اینکه در 23مهر پادگان دژ خرمشهر به تصرف آنان درآمد و شهر در آستانه سقوط قرار گرفت. دوم آبان سال59، روزی بود که خرمشهر خونین شد و پس از مقاومت 34 روزه سقوط کرد.خرداد‌ماه سال60 زمان شروع پیروزی‌های ایران در جبهه‌های نبرد بود. امام (ره) تأکید داشتند که «حصر آبادان باید شکسته شود». برای فتح خرمشهر می‌بایست ابتدا آبادان آزاد می‌شد.

طرح عملیاتی «ولایت فقیه» بلافاصله پس از عزل بنی‌صدر از ریاست جمهوری در 23خرداد سال60، در جبهه آبادان و از محور دارخوین اجرا شد. صورت کامل‌تر این طرح با نام عملیات «ثامن‌الائمه» در پنج‌مهرماه سال60 با همکاری سپاه و ارتش انجام شد که منجر به آزاد‌سازی آبادان شد.

عملیات ثامن‌الائمه به همراه دو‌عملیات دیگر، «طریق‌القدس» (آذرماه60) و «فتح‌المبین»(دوم عید سال61)، ایران را در موقعیت بهتری نسبت به اوایل درگیری‌ها قرار داد چرا که به موازات پیروزی‌های نظامی در این عملیات‌ها، وضعیت سیاسی کشور در داخل نیز بهبود یافت و گروه‌های برانداز نظام همچون منافقین با تلاش سپاه به‌شدت تضعیف شدند.

عملیات فتح‌المبین(منطقه شوش) زمینه مناسبی را برای پی‌ریزی عملیات آزاد‌سازی خرمشهر فراهم کرد، لذا بلافاصله پس از عملیات فتح‌المبین، طی جلسه‌ای در 10/1/61 با حضور فرماندهان سپاه و ارتش مقدمات عملیات بیت‌المقدس فراهم شد.

در نهایت پس از یک ماه تلاش بی‌وقفه زمان شروع عملیات فرارسید. مرحله اول از مراحل سه‌گانه عملیات در نیمه‌شب نهم اردیبهشت سال61 با صدور فرمان یورش از سوی فرمانده قرارگاه کربلا آغاز شد. شهید صدوقی و آیت‌الله مشکینی نیز در کنار فرماندهان حضور داشتند. خونین‌شهر بعد از 575 روز اشغال در 3/3/1361 دوباره خرمشهر شد.

2 - خرمشهر تا فاو و آزادی مهران

استراتژی ایران پس از فتح خرمشهر، کسب یک پیروزی نظامی جهت وادارکردن عراق و حامیانش به پایان جنگ بود. به‌همین منظور و با توجه به اینکه ایستادگی در بسیاری از خطوط مرزی، هزینه‌های زیادی در پی داشت سلسله عملیات‌هایی برای نفوذ در خاک عراق طراحی شد.

عملیات رمضان به همین منظور و با هدف تهدید شهر بصره عراق در تیرماه سال61 انجام شد که موفقیتی در پی نداشت و نیروهای ایران پشت دیوارهای دفاعی شهر بصره متوقف شدند.همچنین عملیات والفجر مقدماتی در بهمن ماه همان سال با هدف دستیابی به شهر العماره عراق و به‌دنبال آن عملیات والفجر یک، با ناکامی مواجه شدند. در همین زمان بروز اختلاف نظر بین ارتش و سپاه درباره طرح‌های عملیاتی، باعث شد تا امام‌خمینی(ره)، آقای هاشمی رفسنجانی را به عنوان فرمانده عالی جنگ تعیین کنند.

در عملیات والفجرچهار سپاه و ارتش توانستند شهر پنجوین، پادگان پنجوین و گرمک عراق و 13شهر و روستای این کشور را تحت تصرف و تسلط خود درآورند.حدود یک سال بعد عملیات خیبر در تاریخ 3/12/62 انجام شد. این عملیات یکی از خونبار‌ترین عملیات‌های جنگ تحمیلی بود که در آن عراق برای اولین بار به صورت گسترده از سلاح شیمیایی استفاده کرد. هدف از این عملیات باز‌پس‌گیری جزایر مجنون شمالی و جنوبی و طلائیه بود.

حاج‌ابراهیم همت، فرمانده لشکر 27 محمدرسول‌الله و اکبر زجاجی، معاون لشکر، سوار بر موتور و در کنار یکدیگر بر اثر اصابت گلوله توپ به شهادت رسیدند. شهید حجت‌‌الاسلام میثمی که در خیبر حضور داشت، گفته بود: «هرکس در طلائیه ایستاد، اگر در کربلا هم بود، می‌ایستاد». جزایر مجنون در این عملیات آزاد شدند.

یک سال بعد در 19/12/63، عملیات بدر با هدف قطع جاده استراتژیک بصره- العماره در خاک عراق انجام شد که طی جنگی هشت‌روزه بیش از 800کیلومتر‌مربع از مناطق تصرف شده ایران آزاد شد.سلسله عملیات‌های قدس یک تا پنج و عملیات عاشورای چهار نیز بخش‌های وسیعی از زمین‌های متصرفه را به ایران بازگرداندند.

نوروز فرارسیده بود. امام(ره) موقع تحویل سال1364، این سال را سال «استقامت» نامیدند، چرا که با احتمال اوجگیری جنگ در داخل شهرها، خسارات و فشارهای وارد بر مردم بیشتر می‌شد و این موضوع تحمل و استقامت مردم را می‌طلبید. همچنین به دلیل نبود هماهنگی‌های لازم در عملیات‌های مشترک سپاه و ارتش، هر کدام از این قوا از آن به بعد به‌صورت مستقل عمل کردند و عملیات مشترکی به صورت گسترده نداشتند.

پس از عملیات بدر، فشارهای دشمن بسیار تشدید شد. به همین منظور عملیات گسترده والفجرهشت در منطقه فاو طراحی شد. منطقه فاو به دلیل تسلط بر شمال خلیج فارس و همسایگی با کویت به عنوان محل عملیات انتخاب شد. عملیات فتح فاو ( والفجرهشت) برجسته‌ترین تلاش جمهوری اسلامی ایران پس از فتح خرمشهر، جهت وادار کردن عراق به پایان دادن جنگ و پذیرش متجاوز بود که برای نخستین‌بار سپاه پاسداران انقلاب اسلامی آن را به‌طور مستقل طرح‌ریزی و اجرا کرد. سرانجام فرمان عملیات فاو پس از ماه‌ها تلاش جهت شناسایی منطقه و به ویژه اروند‌رود و نیز آموزش غواصان در انتهای شبِ بیستم بهمن64 و در سرمای زیاد صادر شد.

فاوِ عراق به مدت 75 روز جنگ مستمر در تصرف ایران بود و تنها وقتی که به فرمان صدام این شهر شیمیایی شد نیروهای ایرانی مجبور به عقب‌نشینی از این شهر شدند. پس از پیروزی در فاو، کشورهای غربی همچون آلمان سیل تسلیحات نظامی خود را به سمت عراق روانه کردند.

عراق به منظور کاهش فشارهای ناشی از فتح فاو توسط ایران، در 27/2/65 وارد شهر مهران شد و این شهر را تصرف کرد. عملیات کربلای یک با هدف آزاد‌سازی مهران در 29/3/65 آغاز شد و مهران پس از 15روز جنگ شدید در نیمه تیرماه به ایران بازگشت.

3 - فاو تا شلمچه ( بهمن 64 تا دی‌65 )

جنگ به نقطه حساسی رسیده بود و می‌رفت تا سرنوشت جنگ معلوم شود. صدام در چهارم تیرماه سال 65 در جمع افسران ارتش عراق گفت: «ارتش عراق پس از باز‌سازی مجدد، حملات خود را ‌علیه جمهوری اسلامی آغاز خواهد کرد».

امام(ره) با توجه به میزان امکانات عراق برای ادامه جنگ، در روز میلاد امام رضا(ع) طی یک سخنرانی گفتند: «شما در جبهه‌ها نگذارید دشمن آرامش پیدا کند، اگر بگذارید آرامش پیدا کند خودش را تجهیز می‌کند و شما را به زحمت می‌اندازد. نگذارید که او حتی یک شب از اضطراب بیرون بیاید. الان در اضطراب هستند، نگذارید که از اضطراب بیرون بیایند».

سپاه پاسداران با توجه به فرمایش امام(ره) پنج‌عملیات کربلای یک تا سه، عملیات انصار و عملیات فتح را به منظور مشغول نگه داشتن دشمن، طی مدت چهار ماه انجام داد که تأثیرات روانی بسیار زیادی را برای ارتش عراق به همراه داشت.

عملیات کربلای چهار نیز در سوم دی‌ماه همان سال(1365) در جزیره ام‌الرصاص انجام شد که به‌دلیل لو رفتنِ عملیات به شکست انجامید و ثمری در پی نداشت. شرایط سیاسی حاکم بر کشور و تکرار شعار «تعیین سرنوشت جنگ» از سوی برخی سیاسیون داخلی، ضرورت تدارک‌دیدن عملیاتی بزرگ را ایجاب می‌کرد.

در جلسه‌ای در حضور آقای هاشمی رفسنجانی، فرمانده عالی جنگ، شلمچه به عنوان محل عملیات انتخاب شد. عملیات در ساعت 1:30بامداد 18‌دی 65، با صدور فرمان یورش محسن رضایی آغاز شد و پس از هشت شبانه‌روز نبرد، دشمن عقب نشست. نبرد شلمچه پیروزی بسیار بزرگی برای ایران بود. عملیات کربلای‌هشت آخرین تحرک نظامی در جنوب کشور بود که به منظور از بین‌بردن باقیمانده مقاومت عراق در شرق بصره صورت گرفت.

4 - نبرد شلمچه تا کشتار حلبچه

با پیروزی ایران در عملیات کربلای‌پنج و حضور در شرق بصره، عراق عملا میدان جنگ را در اختیار ایران قرار داد. تشدید جنگ نفتکش‌ها، رویارویی مستقیم آمریکا با ایران در خلیج‌فارس، کشتار حجاج ایرانی در مکه و کسب مجوز عراق برای استفاده گسترده از سلاح‌های شیمیایی، از جمله اتفاقات بزرگ سال66 بود.

اجرای هشت عملیات زمینی بزرگ در غرب کشور از جمله تلاش‌های نیروهای ایرانی در سال هفتم جنگ بود که در نهایت به تصرف منطقه‌ای وسیع از خاک عراق ازجمله شهر حلبچه انجامید.عملیات والفجر10 در بیست‌و‌سوم اسفند‌ماه66 در خاک عراق انجام شد و طی آن شهر حلبچه عراق به‌تصرف ایران درآمد.عراق برای بازپس‌گیری حلبچه، این شهر را بمباران شیمیایی کرد و پنج‌هزار نفر از مردم کرد حلبچه را به شهادت رساند. اواسط تیرماه سال67 ایران از حلبچه عقب‌نشینی کرد.

5 - پذیرش قطعنامه و پایان جنگ

ارتش عراق در سال67 حملات گسترده‌ای را در جبهه جنوب آغاز کرد. این حملات با حمایت آمریکا از عراق، در فروردین‌ماه سال پایان جنگ شروع شد. از طرفی در تیرماه همین سال یک ناو آمریکایی، هواپیمای مسافربری ایران را در خلیج فارس هدف قرار داد. همه این شرایط وضعیت جدیدی را پیش آورد تا جمهوری اسلامی ایران قطعنامه 598 را در تاریخ 27/4/67 بپذیرد.

دشمن با این تصور که پذیرش قطعنامه، حاکی از کاهش قوای ایران است، در آخرین روز تیرماه هجوم گسترده‌ای را به سمت شمال خرمشهر و جنوب اهواز آغاز کرد. منافقین در بخشی از این هجوم سراسری توانستند حدود 80کیلومتر در خاک ایران پیشروی کنند.

امام خمینی(ره) طی پیامی به فرمانده کل سپاه گفتند: « اینجا نقطه شکست و پیروزی اسلام یا کفر است. باید متر به متر جنگید. نقطه حیات و عدم حیات همین جاست».سرازیر شدن نیروهای مردمی در واپسین روزهای جنگ به سمت جبهه‌ها و عکس‌العمل سپاه باعث شد تا منافقین در 6/5/67 در جاده قصر شیرین- کرمانشاه متوقف شوند.

دبیرکل سازمان ملل در 29/5/67 آتش‌بس رسمی بین دو کشور ایران و عراق را اعلام کرد. با وجود آتش‌بس، عراق هنوز 2500 کیلومتر از اراضی مرزی ایران را در تصرف خود داشت اما به دلیل حمله به کویت و تمرکز قوای خود، مجبور شد این مناطق را نیز در آستانه جنگ کویت بازپس دهد.

مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی