با برگزاری پنجمین جشنواره بین‌المللی پویانمایی تهران، نگاه‌های نافذ و منتقد بر نقش تأثیرگذار هنر انیمیشن متمرکز شده و وضعیت تولید محصولی را که به مصرف عام جامعه می‌رسد، بررسی می‌کند. در این باره با رئیس انجمن فیلمسازان انیمیشن ایران، دکتر نورالدین زرین‌کلک، حول وضعیت تولیدات داخلی انیمیشن به گفت‌وگو نشسته‌ایم:
- پیش از این همواره اشاره داشته‌اید که انیمیشن ایران سه دوره دارد: طلایی، خاموش و تجدید حیات؛ که الان این دوره آخر را می‌گذرانیم. امروز وضعیت ما در طی این دوره چگونه است؟
-مبالغه‌آمیز نیست اگر بگوییم یک سال اخیر از این دوره تجدید حیات انیمیشن، بستر تحول چشمگیر این هنر، چه در ایران و چه در کشورهای دیگر بوده است. در سفری که امسال به چین داشته‌ام، به نمونه بارز این ادعا با مشاهده تفاوت ایجاد شده و پیشرفت حاصل شده، رسیدم.
اگرچه انقلاب فرهنگی در بسیاری کشورها، از جمله ایران، باعث از دست دادن توان و ذوق کار هنری شده، اما حالا در کشور چین، بعد از دورانی که هنرمندانی مانند «تی‌وی» دور از هنر و خلاقیت نگه داشته و وادار به کشاورزی شدند، وضعیتی ایجاد شده تا با تغییر در بعضی تصمیمات، هنرمندان همچنان به خلق شاهکار‌های بی‌نظیر بپردازند.
در ایران هم با از دست دادن بعضی استعدادهای آینده‌ساز و مغزهای متفکر در زمینه‌های مختلف و از جمله هنر، دچار خاموشی شدیم که شاهد اثراتش حتی در این دوره تجدید حیات هستیم.
در حالی که شتاب جهان معاصر برای تولید انیمیشن بسیار بیشتر از ماست و فعالیت‌های جدی‌تر و کارآمدتری صورت می‌گیرد، ما هنوز در حال خرید دقایق انیمیشن‌های ده بیست دلاری خارجی هستیم.
البته به اقتضای زمانه ما نیز در حال پیشرفت هستیم. تعداد رایانه‌هایی که امروز در ایران استفاده می‌شود، با منحنی بررسی این حرکت رابطه مستقیم دارد.
جوانه‌های خروج انیمیشن ایران از دوران خاموشی، زمانی رشد و نمو پیدا کرد که رایانه وارد این میدان شد و جوانانی که با رایانه کار می‌کرده‌اند، به طور خود آموخته شروع به ساخت فیلم‌های کوچک و شخصی کردند که به تدریج تبدیل به آثار نیمه‌حرفه‌ای- نیمه آماتوری شدند و بعد به حد حرفه‌ای رسیدند.
- آیا پیشرفت در این هنر، سرعت و سطح عملی لازم را دارد؟
- ما به سبب دور بودن از فضای جهانی به مدت زیاد- علی‌رغم چند سال اخیر که ارتباطاتمان گسترده‌تر شده- و فاصله گرفتن از قافله جهانی، طبیعتاً همه آنچه که در دنیا می‌گذرد را مستقیماً و بلافاصله دریافت نمی‌کنیم.
لفظ زیبای «هنر» انیمیشن که تا چندی پیش کعبه آمال این فعالیت فرهنگی بوده، امروزه با سرعتی بیش از همیشه، جای خود را به «صنعت» انیمیشن می‌دهد. معیارهای عملی مطالبات اجتماعی- که در زمان کوتاه نیاز به تولید انبوه فیلم دارد- در قالب «صنعت» قابل دسترسی است.
ما در این مرحله از نیروی مولد پولسازی که در این صنعت وجود دارد، غافل مانده‌ایم. نیرویی که تمایل تهیه‌کنندگان و سرمایه‌گذاران را به استفاده از صنعت برای پاسخ‌گویی به نیاز و مصرف عام را بیشتر می‌کند.
- یعنی ما در جریان گذر هنر به صنعت در میانه راه هستیم؟
- بله، ما هنوز حتی به موازنه با سرعت صنعتی شدن انیمیشن در دنیا نرسیده‌ایم و هنوز تنها با پشتوانه هنری فعالیت می‌کنیم. از این حیث نیز تا حدی قصور وجود داشته و دارد: با همان روش سنتی و پیشینه و روانشناسی هنری ملی خودمان، می‌توانستیم هنر را به مثابه «آرت» ارتقا دهیم و امروز صاحب مکتبی به نام «مکتب ملی انیمیشن ایران» باشیم.
اما در طول چند سال گذشته، مجموعه تولیدات قابل قبول و قابل ذکرمان، تناسبی با سال‌هایی که طی کرده‌ایم، ندارد. با این حال هنوز هم دیر نیست تا بدون واگذاشتن روح «هنری» و با تکیه بر آبشخورهای فرهنگی، «هنر ملی» را به «هنر- صنعت ملی» برسانیم.
- کشورهایی که سطح صنعتی انیمیشن را در اختیار دارند، پشتوانه هنری مورد نیاز را داشته‌اند؟
- بله، اما داشتن این پشتوانه‌ها و استفاده از آنها، دو مقوله کاملاً جدا هستند.
به عنوان مثال چین، نسبت به ایران، دوران طلایی برتری را گذرانده، اما امروزه زمینه تولیدات انبوه صنعتی، آنچه که به کشورهایی مثل ما می‌فروشد، زباله‌های فاقد ارزش‌های غنی و مفید برای کودکان ماست.
به کار نبستن ذات آموزشی و روحانی هنر در این تولیدات، انیمیشن را مانند صنعتی تسلیحاتی نشان می‌دهد: اسلحه‌ای بی‌صدا که ذهن کودکان ما را فتح می‌کند تا از یک شخصیت پوچ بیشتر بدانند تا از ملا‌نصرالدین زیرک.
- شاید ما هم با رسیدن به «صنعت» انیمیشن دچار این بحران بی‌معنایی و بی‌محتوایی در تولیدات بشویم، چه باید کرد؟
- در هر پیشرفت و تحولی، بعضی عوامل به طور طبیعی فدای ادامه جریان می‌شوند.
اما همراهی با جریان توسعه جهانی انیمیشن زمانی عاقلانه است که منافع و عواید این کار بیشتر از صدمات و هزینه‌های آن باشد. بیش از هر چیز باید از هدایت مطلوب تحول انیمیشن به «جریان صعود» توجه کنیم تا «تحول» به «اعتلا» ختم شود.
وظیفه این جهت‌دهی و حفظ قاموس هنری پویانمایی، در هر شرایط، به عهده مدیران و فرهیختگان است.
- شما به عنوان رئیس آسیفای ایران چه برنامه‌هایی در این زمینه دارید؟
- با رایزنی و مشورت با اعضا و همراهان انجمن فیلمسازان انیمیشن ایران، بر اساس تعهدمان تصمیم گرفته‌ایم بهار سال آینده همایشی با عنوان «انیمیشن ملی ایران» برگزار کنیم و در این همایش از مردم، هنرمندان، صاحب‌نظران، تولیدکنندگان و به ویژه مسئولان بخواهیم با شرکت در مباحث کارشناسی پیش‌بینی شده، راهکارهای معقول و قابل اجرا پیشنهاد کنند و برای خروج از این بن‌بست و رسیدن به بلوغ این دوران، برنامه ریزی کنیم.
- و نقش جشنواره‌ها به دور از گزارش‌های تشریفاتی، چگونه است؟
- معتقدم اگر مدیریت و سیاست‌گذاری یک جشنواره سنجیده، تجربه شده و پخته باشد، هنرمند و هر فرد علاقه‌مندی می‌تواند از آن بیاموزد و با آن رشد کند. جشنواره خوب می‌تواند به اندازه یک دوره دانشگاهی، خوب، مؤثر و آموزنده باشد و فقط اتلاف اندوخته‌های مالی نباشد. به عنوان کسی که خودم را شاگرد ادراک و دریافت هنری از جشنواره‌ها می‌دانم، خوشحالم که بعد از سال‌ها جشنواره پویانمایی برای اعتلای اندیشه هنری به میدان آمده است.
- آیا شرایط لازم فکری و حرفه‌ای هم برای بهره‌بردن از فضاهای هنری مهیاست؟
- ما همه ابزارهای لازم، یعنی وسایل، استعداد و منافع فرهنگی مرجع را در اختیار داریم: جوانان با قریحه و هنرمند، ادبیات- که گنجینه عمیق و وسیعی برای صید ماهی طلایی داستان است و تا حد زیادی هم ابزار و وسایل، پشتوانه فنی انیمیشن ایران هستند.
مانع اصلی برای کار بسیاری از تولیدکنندگان خارجی، فقدان سناریویی مناسب، به دلیل کم عمقی فرهنگ ملی کشورشان است. کمبود ما، صراحتاً در حیطه مدیریت و کنترل هماهنگی عوامل مؤثر در حصول یک هدف هنری و تولید یک انیمیشن قابل قبول است.
- در حالی که امروزه تولید انیمیشن در ایران، به صرف هزینه‌های گزافی نیاز دارد، راه ما برای رسیدن به قافله جهانی تولید فیلم انیمیشن و رقابت با آن چیست؟
- تفاوت هزینه و قیمت یک دقیقه تولید کار در ایران و کار در خارج از کشور بسیار زیاد است. اما اگر خرید محصولات ضعیف خارجی- که البته در گزارش‌های مالی تنها بر اساس کمیت به صرفه هستند- ادامه پیدا کند، بدون این که خودمان را حداقل به آن حد موازنه برسانیم، روزی می‌رسد که دیگر به هیچ وجه قادر به تأمین نیازهای خود در داخل کشور نخواهیم بود.
تولیدات تهی و بی‌معنایی که جز لذت کاذب برای کودک و دور کردن او از تفریحات کاربردی و مفید، نتیجه دیگر بر جای نمی‌گذارند، کشورهایی را وارد بازار رقابت این چرخه تولیدی کرده که با دستمزد پایین می‌توانند برای تولید انبوه، نیروی کار تأمین کنند.
ما نیازمندیم با توجه به شرایط روز دنیا، تصمیم جدی و عاجلی بگیریم و تمام عزم و اراده ملی خودمان را در بازار مکاره امروز هنر به کار بندیم تا از تنگنای پذیرش محصولات بی‌فایده که هر روز با قیمت‌های قابل رقابت‌تری عرضه می‌شوند، خلاص شویم.
