زمانی نه‌چندان دور که موشک‌های بالستیک قاره پیما با هیبت رعب‌آور‌شان بر دنیا حکم می‌راندند؛ سال‌هایی که گفته می‌شد تنها زرادخانه کلاهک‌های اتمی شوروی در میانه دهه 1980 /1360برای 29 بار نابودی زمین کفایت می‌کردند.
این روزها باز هم نام سیستمهای دفاع موشکی شنیده میشود؛ سیستمی که یکی از معدود چیزهای به جا مانده از جنگ سرد است؛ زمانی نه‌چندان دور که موشک‌های بالستیک قاره پیما با هیبت رعب‌آور‌شان بر دنیا حکم می‌راندند؛ سال‌هایی که گفته می‌شد تنها زرادخانه کلاهک‌های اتمی شوروی در میانه دهه 1980 /1360برای 29 بار نابودی زمین کفایت می‌کردند.
سیستم دفاع موشکی برای از میان برداشتن بازدارندگی این موشک‌ها طراحی شد؛ هرچند هیچ‌گاه عمر جنگ سرد به تکمیل این برنامه قد نداد؛ اما میراثش همچنان پا برجاست. ولی اینکه سیستمهای دفاع موشکی دقیقا چیست، موضوعی است که در ادامه این گزارش بررسی خواهیم کرد.
سیستم دفاع موشکی دقیقا چیست؟
سیستم دفاع موشکی همان‌طور که از نامش پیداست، شبکه‌ای است از سیستمهای پدافند هوایی و رهگیری استراتژیک که برای مقابله با تهدید طراحی میشود. آژانس دفاع موشکی ایالات متحده این سیستم را در چندین لایه طراحی کرده است که هر یک از این لایه‌ها باید بتواند یک موشک بالستیک را در یکی از سه فاز پرتاب آن - یعنی اوجگیری، میان راه و مرحله سقوط- رهگیری کند.
در این میان کمبود یک سیستم هشدار‌دهنده موثر، رهگیری موشک‌ها در مرحله اوجگیری را به شدت پیچیده می‌سازد؛ به‌خصوص که پوشش کامل در این مرحله مستلزم استقرار شبکه‌ای از رادارهای رهگیری در مناطق نزدیک به سایت‌های پرتاب موشک‌های بالستیک است.
از سوی دیگر در فاز سقوط موشک نیز با توجه به سرعت بیش از16هزارکیلومتر بر ساعت(5/4 کیلومتربرثانیه) که کلاهک موشک‌ها در این مرحله دارند، رهگیری در این فاز محدود عملا کابوسی تمام عیار تبدیل می شود. در نتیجه بهترین شانس باقیمانده همان زمانی است که موشک در میانه مسیر بر فراز جو راه مستقیم خود را به سوی هدفش طی می‌کند.
یکی از مهم‌ترین اجزای سیستم دفاع موشکی برای رهگیری موشک‌ها در این مرحله سیستم زمینی دفاع مرحله میانی (GDI) است. این سیستم در حقیقت مجموعه‌ای است از رادارهای رهگیری و سیلوهای موشک به منظور درگیری با موشک‌های بالستیک دوربرد و قاره پیما در فضا؛ کاری که به آن می‌گویند زدن یک گلوله با یک گلوله دیگر.
این سیستم در عین اینکه مهم‌ترین نقطه قوت ایننوع سیستم دفاع موشکی به شمار می‌آید، با محدودیت‌های زیادی نیز مواجه است؛ به‌خصوص که پرتاب موشک از این سیلوهای زیرزمینی هیچ شباهتی به پرتاب موشک از یک زیر دریایی ندارد که پس از روی آب آمدن برای شلیک موشک‌هایش پرتابی سرد (پرتاب موشک به کمک بوستر) خواهد داشت. پرتاب از این سیلوها یک پرتاب گرم است؛ در نتیجه دود و آتش زیادی در کار خواهد بود. از آنجا که موشک در این سیلوهای زیر زمینی نگهداری میشود، باید مرتبا چک شوند.
این سیلوها برای پرتاب پشت سرهم و سریع ساخته نشده‌اند. تعمیر هر سیلو پس از پرتاب هر موشک رهگیر، به روزها زمان نیاز دارد. این نوع سیستم درحال‌حاضر تنها سلاح عملیاتی برای درگیری با اهداف در لایه‌های بالایی جو است.
بازخوانی یک سناریو
برای توضیح بهتر شیوه عملکرد این نوع سیستم، بیایید سناریوی یک جنگ فرضی را در نظر بگیریم؛ به این ترتیب که از یک طرف جنگ، موشک بالستیک قاره پیما به سوی طرف دیگر دوم شلیک شده است. در مرحله اول ماهواره‌های اخطار زودهنگام ، رد اشیایی سریع با دامنه فروسرخی سفید را از سوی ناحیه‌ای نزدیک محل پرتاب ثبت می‌کنند. محل این اشیا برای رهگیری دقیق ابتدا به شبکه‌ای از رادار‌ها شامل رادارهای آرایه‌ای زمین پایه و سیستمهای دفاع موشکی ایجس (Aegis) کشتی‌های جنگی مجهز به رادارSpy1 داده میشود.
تمام این اطلاعات سپس به رشته‌های عصبی یکی از مراکز سیستم دفاع موشکی بالستیک؛ ارسال میشود. کامپیوتر عملیات به سرعت با محاسبه مسیر پرتابی حرکت موشک به این نتیجه می‌رسد که موشک‌ها مثلا عازم فلان شهر هستند. خب حالا نوبت فاز عکس‌العمل یا همان درگیری است که بسته به تعداد موشک‌ها باید برنامه‌ای دقیق ریخته شود. تا این زمان هر دو موشک بالستیک با گذشتن از جو وارد مرحله میانی ماموریت خود شده‌اند.
از این زمان به بعد چیزی حدود 20 دقیقه برای هر نوع واکنشی فرصت خواهد بود؛ یعنی درست زمانی که کلاهک های شناور در فضا همچون ماهواره‌هایی بی‌آزار به سوی اهداف خود در حرکتند و این زمانی است که موشک‌ها در قسمت خاموش ماموریت خود به سرمی برند (طول این مدت می‌تواند از 20 تا 40 دقیقه، کمتر یا بیشتر بسته به شرایط و فاصله پرتاب متفاوت باشد.) در این شرایط آژانس موشکی حرکت کلاهک‌ها را با استفاده از رادارهای خود در سراسر دنیا؛ رادار‌هایی همانند رادارهای دریایی باند ایکس شناور بر سکوهای متحرک دنبال می‌کند؛ سپس به محض رسیدن دستور، موشک‌های رهگیر از سیلوهای پرتاب موشک برای مقابله با کلاهک‌های شناور در فضا پرتاب می‌شوند.
زمانی که موشک‌های رهگیر به مدار رسیدند، مخروط دماغه جدا شده و کلاهک‌های رهگیری فراجوی را با سرعت7/6 کیلومتر بر ثانیه به سوی مدار منحنی کلاهک‌های بالستیک پرتاب می‌کند. کلاهک‌های رهگیری سپس با نزدیک‌ترین ترمینال کنترل زمینی تماس برقرار می‌کنند تا از محل جدید اهداف اطلاع کسب کنند. رادار همچنین اطلاعاتی هم در زمینه اهداف کاذب همراه با موشک بالستیک فراهم می‌کند؛ اهدافی که بسیاری از موشک‌های بالستیک مدرن برای مقابله با سیستمهای پدافند هوایی همراه کلاهک خود حمل می‌کنند.
سنسورهای حساس به نور مرئی کلاهک‌های رهگیری به آنها اجازه می‌دهد تا آخرین لحظات رسیدن به هدف تنظیمات نهایی را هم انجام دهند. و در نهایت این قاتلان متحرک با سرعتی حدود شش کیلومتر بر ثانیه خود را به نرمی به کلاهک‌ها می‌کوبند.
اما بیایید فرض کنیم که این موشک‌های رهگیر به خطا روند، در این صورت داستان پیچیده‌تر میشود؛ به‌خصوص که کلاهک‌ها تنها یک دقیقه با سانفرانسیسکو فاصله خواهند داشت. در این زمان لیزر هوابرد یا دیگر تسلیحات درگیری نزدیک زمین پایه کلاهک‌ها را رهگیری خواهند کرد؛ سیستمی که عموما وابسته به مجموعه‌ای از پرتابگر‌های متحرک با توانایی هدف قرار دادن کلاهک‌هاست.
بودن یا نبودن
از زمانی که رونالد ریگان خواست ژست ضد شوروی به خود بگیرد طرح کاملا تخیلی جنگ ستارگان را ارائه کرد، سوالات و تردیدهای زیادی در باب حدود کاربردی بودن چنین طرحی وجود داشت؛ چراکه هر سیستمی جدا از دقت و سرعت عکس‌العمل آن در برابر پرتاب همزمان تعدادزیادی موشک قارهپیما موثر نبود. موضوعی که یکی از انتقادات مخالفان امروز این نوع سیستم نیز هست.
از سوی دیگر موافقان این نوع سیستم همچنین معتقدند که کارایی صد‌درصد در چنین سیستمی هیچ‌گاه هدف اصلی نبود در واقع نقش سپر دفاع موشکی در حقیقت کم کردن ارزش بازدارندگی سلاح‌های بالستیک و محدود کردن دامنه خطر آنهاست.
در واقع این نوع سیستم دفاع موشکی برای رهگیری تعداد محدودی موشک بالستیک طراحی شده، نه یک تهاجم تمام‌عیار موشکی؛ هرچند همان‌طور که انجمن فیزیک ایالات متحده در دهه 1980 معتقد بود عملیاتی بودن چنین سیستمی حتی در این سطح نیز بیش از حد پیچیده خواهد بود.
با این وجود ژنرال هنری اوبریگ، سرپرست آژانس دفاع موشکی این‌طور پاسخ می‌دهد :« اگر بپرسیم آیا این سیستم کار می‌کند یا نه، باید جواب داد بله ما هر زمان که موشک‌های رهگیر را آزمایش کرده‌ایم موفق بوده‌اند. در آزمایش سه سال پیش این سیستم به راحتی موفق به هدف قرار دادن شش هدف از مجموع نه هدف مورد رهگیری شد که پنج تای آنها مجهز به تدابیر متقابل بودند.
در مقابل وید بوئس، سرپرست تحقیقات انجمن مستقل کنترل تسلیحات، این‌طور پاسخ می‌دهد که: «اگر صادق باشیم باید درباره محدودیت‌های این آزمایش‌‌ها صحبت کنیم.» مثل صحبت کردن یک کودک با یک خفاش زندانی که هیچ خطری برای او ندارد می‌ماند. زدن ماشینی که خودتان در زمان و مکان مناسب پرتاب کرده‌اید، تفاوت بسیاری با زدن هدفی دارد که در زمان و مکانی که شما انتظارش را ندارید ظاهر میشود.» فلیپ کویل، مشاور وزارت دفاع مابین سال‌های 1994/1373 تا 2001/1380 نیز می‌افزاید «اهداف انحرافی آزمایش شده بیش از حد برای شناسایی آسان هستند؛ چراکه ما می‌دانیم چطور بالنی را به شکل آشنای میکی‌موس بسازیم و در آسمان پیدایش کنیم. حال باید فرض کنیم آنها این بالن را به شکلی که ما تصور نمی‌کنیم می‌سازند.
«اما همه اینها به مفهوم ناکارآمدی این نوع سیستم دفاع موشکی نیست. این سیستم چه با ضریب موفقیت بالا یا متوسط برنامه‌ای گسترده است که در این سال‌ها با صرف میلیاردها دلار در حال تکمیل بوده و هست. جدا از اینکه این نوع سیستم دفاع موشکی واقعا سیستمی کاراست یا باز هم قسمتی از یک بلوف سیاسی یا اساسا دشمنی وجود دارد که از تهدید سلاح‌های قاره پیما به علیه مراکز مسکونی استفاده کند تا همین امروز بیش از 10 میلیارد دلار هزینه برنامه شده و هزینه‌های بیشتری هم در راه است؛ هرچند پیامدهای چنین سیستمی فراتر از توان بازدارندگی آن در توان گسترده مانیتورینگ ترافیک هوایی سراسر آسیا و جهان نهفته است.
همشهری دانستنیها
