کسی مساحت جنگل‌های هیرکانی را نمی‌داند

رویش متوسط سالانه جنگل‌های خزری از حدود 2 الی 3مترمکعب در هکتار تجاوز نمی‌کند اما استعداد رویش سالانه این جنگل‌ها بالقوه 5 تا 6مترمکعب در هکتار است.

برخی از گونه‌های درختی این رویشگاه، افرا، بلوط، شمشاد و نارون است اما گونه غالب این جنگل‌ها راش و مهم‌ترین گونه آن درخت بلند مازو مشهور به درخت غول است.

تغییر کاربری اراضی جنگلی مهم‌ترین عامل تخریب جنگل‌های شمال کشور است و فشار ناشی از دام بیش از حد مجاز در این جنگل‌ها به‌ویژه در ارتفاعات در مرحله بعدی قرار دارد. اجرای طرح‌های عمرانی و احداث سازه‌های غول پیکری چون سدسازی سومین عامل تخریب و تهدید جنگل‌های شمال محسوب می‌شود.

نکته در خور تأمل، میزان مساحت این جنگل‌هاست. برای نمونه مرکز مطالعات مدیریت و بهره‌وری در سال1373 مساحت عرصه‌های جنگلی شمال‌ را یک‌میلیون و 747هزار و 886هکتار اعلام کرده است. در پی آن در سال1376 مرجع بین‌المللی LFCCS مساحت این رویشگاه‌های جنگلی را 2میلیون و 92هزار و 500‌هکتار اعلام می‌کند. در سال 1380 مساحت جنگل‌های هیرکانی
از سوی سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری کشور  یک میلیون و 925هزار و 125هکتار اعلام می‌شود اما سایت همین سازمان به نقل از فائو مساحت این رویشگاه را یک میلیون و 454هزار هکتار اعلام می‌کند.

برنامه سازمان ملل‌متحد (یو. ان. دی. پی) یکی دیگر از مراجع بین‌المللی در همان سال، مساحت جنگل‌های ایران را یک‌میلیون و 400هزار هکتار برآورد کرده است. درسال 1382مساحت این جنگل‌ها به نقل از مؤسسه منابع جهانی WRI یک‌میلیون و 465هزارهکتار اعلام می‌شود. درهمان سال واحد سامانه جغرافیایی GIF (مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع) با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای مساحت این جنگل‌ها را یک‌میلیون و 702هزار و 410هکتار اعلام می‌کند.

سال1384 سازمان جنگل‌ها و مراتع، مساحت جنگل‌های خزر را یک‌میلیون و 923هزار و 192 و 4‌دهم هکتار اعلام می‌کند حتی دراین آمار سهم استان‌ها به تفکیک مشخص می‌شود؛ مازندران 645هزار، گلستان 430 هزارهکتار و مابقی سهم استان‌های گلستان و سمنان اعلام می‌شود. با این همه هنوز مساحت جنگل‌های شمال یکی از بحث‌های مورد مناقشه منتقدان و مسئولان سازمان جنگل‌هاست. تا آنجا که در تازه‌ترین اظهارات، معاون مناطق‌مرطوب و نیمه‌مرطوب سازمان جنگل‌ها و مراتع از افزایش مساحت این جنگل‌ها خبر داده است. به گفته وی، براساس آخرین عکسبرداری، مساحت جنگل‌های شمال یک میلیون و
939هزار و 494هکتار است که نسبت به سال گذشته (سال 89) 91هزارهکتار افزایش یافته است.

تهدیدات جنگل‌های شمال از نگاه یک کارشناس

دکتر محمد امینی، پژوهشگر و رئیس مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی مازندران با تاکید براینکه جنگل‌های شمال، بیش از هر زمانی نیازمند مدیریتی با رویکرد حفاظت از منابع طبیعی است، درباره عوامل تهدید‌کننده جنگل‌های شمال می‌گوید: از آنجایی که منشأ جنگل‌های شمال به دوران سوم زمین‌شناسی بر‌می‌گردد درختانی از گونه‌های مختلف با کیفیت متفاوت در این رویشگاه وجود دارند که برخی از آنها از نظر مردم عادی درختانی فاقد ارزش محسوب می‌شوند اما در دانش جنگل‌شناسی وجود همه این‌گونه‌ها ضرورت دارد. همین تنوع گونه‌ها سبب پایداری جنگل شده است؛ اما امروزه به‌دلیل دخالت‌های غیرمسئولانه به‌ویژه دخالت روستانشینان حاشیه جنگل و جنگل‌نشینان، جنگل‌ها به‌صورت تک‌لایه‌ای درآمده‌اند و در نتیجه از پایداری جنگل کاسته شده است.

وی به 5/6میلیون واحد دامی مربوط به جنگل‌‌نشینان اشاره می‌کند و می‌افزاید: این تعداد دام زیان‌های جبران‌ناپذیری بر جنگل‌ها وارد می‌کنند ازجمله چوپانان و دامداران، بسیاری از درختان را قطع می‌کنند تا نور بیشتری به داخل جنگل بتابد و زمینه رشد و تولید علوفه فراهم شود؛ به‌ویژه در مناطقی که شیب کمتری دارد حذف درختان رایج‌تر است. به همین دلیل در جنگل‌هایی که در مناطق کم‌شیب واقع شده‌اند تعداد لایه‌های تاجی و تراکم جنگل کمتر است؛ در واقع انتخاب غیرطبیعی انجام می‌شود که نتیجه آن تخریب کیفی جنگل است.

فرسایش خاک

امینی یکی از پیامدهای ناگوار حذف جنگل را فرسایش خاک عنوان کرده و خاطرنشان می‌سازد که فرسایش خاک در شمال کشور سالانه 31تن در هکتار است. اگر بخواهیم این میزان فرسایش را با کود شیمیایی جایگزین کنیم، میزان کود جایگزین به یک عدد نجومی می‌رسد درحالی‌که براساس آمارهای موجود رویشگاه‌های جنگلی شمال، سالانه بین 5/3 تا 5/5 تن در هکتار خاکسازی می‌کنند.

افزایش جمعیت و توسعه ناپایدار دو تهدید بزرگ

محمد امینی ، افزایش جمعیت در شمال کشور را عامل اصلی روند تخریب در این منطقه می‌داند و می‌افزاید: تراکم جمعیت در شمال، 2/5‌برابر میانگین سایر مناطق کشور است. درصد روستاها و چند شغله بودن روستاییان (‌مشاغلی مثل دامداری، باغداری و زراعت که همه وابسته به جنگل است) با شدت تخریب رابطه مستقیم دارد. تنها روستاییان ساکن جنگل، سالانه 3/2‌میلیون‌مترمکعب چوب برای تولید گرما و پخت‌وپز مصرف می‌کنند درحالی‌که جنگل‌های شمال به این اندازه رویش ندارند. اما عوامل تهدید‌کننده جنگل موارد دیگری را هم شامل می‌شود. این مدرس دانشگاه ادامه می‌دهد مراتع که باید حافظ و پشتیبان خاک و نوار بالایی جنگل‌های شمال باشند اکنون با جاده‌کشی در ییلاقات مملو از ویلا شده و روز‌به‌روز بر دامنه این ساخت‌و‌سازها افزوده می‌شود تا آنجا که بنا به اعلام مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، فشار و هجوم ناشی از این ساخت‌وسازها سبب عقب‌نشینی روزانه 23‌هکتار جنگل شده است و این روند همچنان ادامه دارد. این ویلاها از بالا به جنگل فشار می‌آورند، از داخل هم جنگل‌نشینان، از پایین هم شهرنشینی و شهرک‌های صنعتی در داخل جنگل پیش‌روی می‌کنند. اینها علاوه بر آلودگی‌هایی است که براثر انباشت زباله در شهرها و شهرک‌ها و روستاهای داخل جنگل ایجاد می‌شود.

به گفته وی در شمال کشور 3400‌آبادی در داخل جنگل وجود دارد ضمن آنکه به فاصله هر 6/5کیلومتر یک شهر یا شهرک واقع شده که به‌دلیل نبود سیستم پیشرفته امحای زباله، زباله این شهرها و شهرک‌ها داخل جنگل دفن می‌شود. از یک‌سو پرندگان، سگ‌های ولگرد و سایر حیوانات انواع آلودگی را در سطح شهرها پخش می‌کنند. از سوی دیگر، به‌دلیل شیبدار بودن اغلب اراضی مناطق شمالی، شیرابه زباله‌ها با نفوذ به داخل سفره‌های زیرزمینی، آب‌های پایین دست را آلوده می‌کنند، در نتیجه استان‌های شمالی مستعد شیوع انواع بیماری‌هایی هستند که در زباله وجود دارد.

کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات

امینی از کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات به‌عنوان دیگر عوامل تهدید‌کننده جنگل‌های شمال یاد می‌کند: در حال حاضر مصرف کود شیمیایی و سموم دفع آفات در شمال، بیش از 5‌برابر میانگین کود و سم مصرفی سایر مناطق کشور است. این عناصر با ورود به چرخه‌های طبیعی به زنجیره غذایی انسان راه می‌یابند و صدمات جبران‌ناپذیری را بر شهروندان تحمیل می‌کنند.

جولان دام در جنگل

رحمت‌الله رحمانی، مدیرکل منابع طبیعی گیلان، با اشاره به اینکه گیلان استان کوچکی است که نسبت به مساحت اندکی که دارد از تراکم جمعیتی بسیار بالایی برخوردار است، می‌گوید: در این استان طرح‌های عمرانی در گذشته بسیار کم اجرا شده اما در دولت نهم و دهم، اجرای این طرح‌ها رونق گرفته که از آن جمله می‌توان به پروژه‌های ملی نظیر طرح مسکن مهر، راه‌سازی‌، راه‌آهن و احداث دانشگاه‌ها اشاره کرد. بدیهی است بستر توسعه در استان گیلان، عرصه‌های ملی و طبیعی است اما باید درنظر داشت ویژگی اصلی استان بارندگی است. وقتی در جلگه، عرصه‌ای تخریب می‌شود می‌توان آن را با کاشت درخت جبران کرد شرایط اکولوژیکی هم این اجازه را می‌دهد ولی در جنگل وضعیت کاملا متفاوت است.

وی می‌افزاید: آنچه رویشگاه‌های جنگلی گیلان را تهدید می‌کند جمعیت جنگل‌نشین داخل جنگل و وجود واحدهای دامی آنهاست. در حال حاضر بیش از یک میلیون و پانصد هزار واحد دامی در جنگل‌ها و مراتع استان وجود دارد که این میزان 3 برابر ظرفیت جنگل‌ها و مراتع است. نکته دیگر اینکه دراستان گیلان مراتع قشلاقی بسیار اندک است. نبود این مراتع سبب شده دامداران، دام‌های خود را 4ماه از سال در بالا دست مراتع و بقیه سال را در جنگل رها کنند. در واقع دامداران در جنگل ساکن هستند و برعکس استان‌های دیگر مثل استان گلستان، ییلاق و قشلاق ندارند به همین دلیل، دامداران با دام‌هایشان در جنگل حضور دارند و از جنگل هم تغذیه می‌کنند.

رحمانی در ادامه می‌گوید: نزدیک به 7هزار خانوار 60درصد جنگل‌ها را در اختیار دارند به‌صورت پراکنده در جنگل‌ها زندگی می‌کنند. اینها از کمترین امکانات زندگی هم بهره‌مند نیستند به‌طوری که نه آب دارند نه برق و نه راه و نه سایر امکانات رفاهی.
باید در اولویت برای این خانوارها چاره‌اندیشی شود؛خانوارهایی که بدون جنگل نمی‌توانند زندگی کنند و معیشت‌شان 100درصد وابسته به جنگل است.

حتی یک درخت هم قطع نکنیم

دکتر پیمان یوسفی‌آذر، دبیر همایش بزرگداشت سال جهانی جنگل در ایران درباره بزرگداشت سال جهانی جنگل می‌گوید: مجمع عمومی سازمان ملل سال2011 را سال جهانی جنگل‌ها اعلام کرد؛ در واقع این نامگذاری با این هدف صورت گرفت که مردم جهان در یک ارتباط مؤثر با جنگل‌ها بتوانند نسبت به حفاظت ازاین رویشگاه‌ها اقدام ویژه‌ای انجام دهند.

وی معتقد است: سال جهانی جنگل فرصتی است برای ما که بتوانیم از طریق آموزش عمومی و همگانی نسبت به بالا بردن سطح آگاهی‌های مردم و مسئولان در خصوص کارکرد جنگل‌ها برای حفاظت رویشگاه‌های جنگلی اقدامات عملی انجام دهیم به همین دلیل انجمن علمی جنگلبانی ایران تصمیم گرفت تا با برگزاری یک نمایشگاه دوروزه و یک همایش یک‌روزه که در بوستان گفت‌وگوی تهران برپا می‌شود نسبت به برقراری ارتباط مستقیم با مردم و مسئولان در راستای یادآوری نقش جنگل‌ها و بررسی دوباره چالش‌ها و مشکلات بخش جنگل برای برنامه‌ریزی جامع‌تر با رویکرد حفاظت از جنگل اقدام کند.

یوسفی‌آذر می‌افزاید: بازدید از این نمایشگاه دوروزه که 5 و 6 دی‌ماه در بوستان گفت‌وگو برگزار می‌شود برای عموم آزاد است و مردم در این نمایشگاه می‌توانند با دستاوردهای بخش جنگل اعم از دولتی، خصوصی و سازمان‌های مردم‌نهاد آشنا شوند. همچنین فرصتی است برای آنکه مشکلات جنگل‌های کشور و راهکارهای برون‌رفت آن در معرض دید عموم قرار بگیرد به همین دلیل می‌توان گفت این نمایشگاه نقش بسیار مهمی در آموزش عمومی و ارتقای امر توجه به جنگل‌ها دارد.

به گفته وی، در همایش یک‌روزه جنگل که 6 دی‌ماه در بوستان گفت‌وگو برگزار خواهد شد ضمن طرح چالش‌ها و فرصت‌های بخش جنگل کشور از دست‌اندرکاران نمونه این بخش تجلیل و قدردانی می‌شود. این همایش با حمایت مؤثر و قاطع سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، شهرداری تهران و دفتر نمایندگی فائو در تهران برگزار می‌شود که جا دارد از تمامی این نهادها و همچنین کلیه سازمان‌های مردم‌نهاد و اصحاب رسانه به‌ویژه روزنامه همشهری تشکر و قدردانی شود.دبیر همایش بین‌المللی بزرگداشت سال جهانی جنگل یادآور شد: یکی از اهداف اصلی این همایش جلب توجه مسئولان، سیاستگذاران و تصمیم‌سازان ارشد کشور و عموم جامعه به مقوله جنگل است. از آنجایی که جنگل‌ها نقش حیاتی‌ای در تعادل کره زمین، تأمین آب، هوای پاک و حفاظت از تنوع زیستی ایفا می‌کنند انتظار آن است که بتوانیم در ایران شاهد این باشیم که حتی یک درخت هم قطع نکنیم و اجازه ندهیم هیچ درختی به بهانه فنی یا غیرفنی قطع شود.

عضو انجمن علمی جنگلبانی ایران خاطرنشان کرد: یکی از مهم‌ترین شعارهایی که در جهان مطرح است شعار «یک درخت بکاریم» است اما باید تلاش کنیم که این شعار به شعار «حتی یک درخت را قطع نکنیم» تبدیل شود زیرا نیاز فوری امروز ما هم در دنیا و هم در ایران حتی قبل از کاشت درخت، توقف قطع درختان است. کشور ایران هرچند که دارای اقالیم متنوع است ولی از لحاظ پوشش جنگلی و همچنین میزان بارندگی بسیار فقیر است در چنین شرایطی ارزش درختان موجود بسیار فراتر از آن چیزی است که تصور می‌شود. براین اساس، ضروری است یک نهضت فراگیر و ملی برای جلوگیری از قطع درخت در کشور ایجاد شود و در کنار آن، موارد قانونی مرتبط هم به تصویب برسد تا کلیه جنگل‌های کشور حفاظتی تلقی شده و هرگونه قطع درخت در جنگل‌ها به‌طور کلی ممنوع و اجرای این ممنوعیت تضمین شود.

یوسفی‌آذر از جنگل‌های کشور به‌عنوان ذخیره‌گاه‌های ارزشمندیاد کرد و افزود: جنگل‌های بلوط در غرب کشور یکی از بی‌نظیرترین جنگل‌های نیمه خشک جهان محسوب می‌شوند که درصورت تخریب، تحت هیچ شرایطی قابل بازسازی نیستند از این رو، به‌نظر می‌رسد سال جهانی جنگل فرصتی است تا بتوان دوباره نقاط قوت و ضعف خودمان را در مدیریت و حفاظت از رویشگاه‌های جنگلی ارزیابی کنیم تا بتوانیم نقاط قوت را تقویت و نقاط ضعف را برطرف کنیم؛ این یکی از اهداف برگزاری این همایش است.