گاهی وقت‌ها با دیدن پوستر جشنواره، تو ذوق آدم می‌خورد و همه چیز تمام می‌شود، اما گاهی آن‌قدر جذاب است که آدم دوست دارد مدت‌ها تماشایش کند و درباره فرم‌ها، رنگ‌ها، ارتباط آنها با همدیگر و ... فکر کند و رمز و رازها و مفاهیمی را که می‌تواند منتقل کند، کشف کند. پوستر امسال از این دسته پوسترهاست؛ باوجود این که خیلی‌خیلی ساده است: یک دایره ناتمام روی زمینه‌ای کاهی با نوشته‌هایی ساده. شاید بگویی طرحی به این سادگی که فکر و کشف کردن ندارد. اما پیشنهاد می‌کنم اول گفت‌وگو با مرتضی اتابکی طراح این پوستر را بخوانی و بعد قضاوت کنی.
***
حتماً مرتضی اتابکی، را می‌شناسی؛ (نشانی‌اش این که پوستر جشنواره تئاتر کودک و نوجوان امسال را هم او طراحی کرد). اتابکی، متولد 1360شمسی، عکاس و طراح پوستر تئاتر، سال‌هاست که در این زمینه کار می‌کند و به خاطر پوسترهایی که طراحی کرده، جایزه‌های زیادی برده.
- چه‌طور شد که برای پوستر جشنواره تئاتر فجر به این طرح رسیدید؛ یک دایره ناتمام درزمینه‌ای خالی؟
برای این کار اتودهای زیادی زدم. راستش هیچ‌وقت برای هیچ کاری این قدر اتود نزده بودم! یک طرح می‌زدم و بعد عنصرهایی را که به‌نظرم اضافه می‌آمدند از آن حذف می‌کردم و باز حذف می‌کردم. آن‌قدر این کار را انجام دادم تا بالاخره به این طرح رسیدم. اما از همان اول می‌خواستم که حتماً از دایره استفاده کنم و در همه اتودهایم دایره به شکل‌های مختلف وجود داشت.
- چرا دایره؟
در بیشتر نمایش‌های سنتی ایرانی و غیر ایرانی، صحنه نمایش دایره است. ضمن این‌که دایره نماد حرکت هم هست و حرکت یکی از مهم‌ترین ارکان تئاتر است. علاوه بر اینها من دایره را خیلی دوست دارم. دایره شکلی بی‌ضلع و بی‌گوشه است و همه طرفش مثل هم است، موقعیت هیچ‌کدام از نقطه‌هایش با دیگری فرقی نمی‌کند. مثل خورشید که به‌طور یکسان به‌همه چیز جهان می‌تابد، اما این برداشت اجزای جهان از آن است که متفاوت است. دریا یک جور از خورشید برداشت می‌کند، برگ درخت یک‌جور، ابر یک‌جور، من یک جور، شما یک جور.
- ناتمام بودن دایره باعث شده شکل ماه‌گرفتگی یا خنده و گریه در آن دیده شود؛ همان خنده و گریه نمادین تئاتر.
زمانی که پوستر را طراحی می‌کردم به این مفاهیم فکر نکردم، اما مخاطب می‌تواند چیزهای تازه‌ای در آن کشف کند و من از این اتفاق خوشحال می‌شوم. سعی می‌کنم صادقانه فکرم را به شکلی ساده در برابر مخاطب تصویر کنم، اما این اتفاق را هم دوست دارم که مخاطب چیزهای تازه‌ای در آن کشف کند.
- برای این که مخاطب در کارتان چیزهای تازه کشف کند، اول باید جذب آن شود. پوسترهای شما قالب متداول را ندارد، مخاطب‌ها به آن عادت ندارند، خیلی‌هایشان ممکن است آن را نپسندند.
من به سلیقه و ذائقه مخاطب احترام می‌گذارم، اما کاری را هم که فکر می‌کنم درست است انجام می‌دهم. فکر می‌کنم خوب است روی سلیقه مخاطب‌ها تأثیر بگذارم و آنها را با ساختارهایی آشنا کنم که ممکن است کمتر دیده باشند. دوست دارم با کارهایم به سلیقه‌شان تلنگر بزنم، به نگاهشان و برداشت‌هایشان.
- شما حتی برای این پوستر، کاغذ و شیوه چاپ متفاوتی انتخاب کرده‌اید. پوسترها معمولاً با چهار رنگ چاپ می‌شوند، اما این پوستر با دو رنگ. رنگ اصلی (کرم) و بافت زمینه هم مربوط به کاغذ پوستر است و سفید روی آن چاپ شده.
من می‌توانستم خطر نکنم و برای پوستر جشنواره، کاری متداول انجام بدهم و مطمئن هم باشم که عده بیشتری از آن خوششان می‌آید، اما این خطر را کردم. واکنش مخاطب‌ها نسبت به کار هر چه باشد، خوب یا بد، به‌هرحال این آشنایی و تلنگر اتفاق می‌افتد.
- اولین ویژگی پوسترتان که به چشم می‌آید، فضای خالی زیاد و عنصرهای کم و ساده است. در پوسترهای دیگرتان هم این ویژگی دیده می‌شود. چرا؟
استفاده از فضای خالی برایم مهم است. فضای خالی توجه مخاطب را روی موضوع متمرکز می‌کند و در نتیجه پوستر تأثیر بیشتری می‌گذارد. زمانی که در اتاقی سکوت هست، یک پچپچه هم توجه همه را جلب می‌کند، همه حتماً آن را می‌شنوند و از آن تأثیر می‌گیرند. فضای خالی هم نوعی سکوت بصری است.
- شما در مسابقه پوستر تئاتر جشنواره امسال هم شرکت کرده‌اید، با 10 تا کار. من همه شان را ندیده‌ام، اما از میان آنهایی که دیده‌ام دوتایشان توجه مرا بیشتر جلب کرد. یکی از آنها پوستر نمایش «یک دامن ماه و ستاره» است. درباره آن برایمان بگویید.
نمایش «یک دامن ماه و ستاره» یک نمایش عاشورایی بود. معمولاً برای این نوع نمایش‌ها از نمادهای مشخص و رایج مراسم عاشورا استفاده می‌شود. من ترجیح می‌دهم سراغ کلیشه‌ها نروم و این عناصر را از دل خود نمایش بیرون آوردم و سعی کردم در طرحی تازه به آنها شکل بدهم.
- و پوستر نمایش «10 دقیقه»؟
در این نمایش شخصیت اصلی در شرایطی قرار می‌گیرد که فقط 10دقیقه فرصت دارد تا زندگی‌اش را نجات دهد. من در پوستر مسئله زمان را مطرح کردم. عقربه‌ها که معمولاً به‌دور دایره می‌گردند، اینجا دچار تردید می‌شوند چون دیگر مسیرشان یک دایره تکرار شونده نیست، یک خط عمودی از پایین به بالاست. اینجا زمان رو به بالا حرکت می‌کند و هیچ انتهایی ندارد و این‌جاست که سؤال‌های زیادی درباره مفهوم زمان و فرصت در ذهن مخاطب شکل می‌گیرد.
- سال گذشته جایزه اول مسابقه پوستر جشنواره فجر را بردید. امسال پوستر جشنواره را طراحی کردید. فکر می‌کنید قدم بعدی چه باشد؟
نمی‌دانم، اما به‌هر حال از این که پوستر بیست‌ونهمین جشنواره تئاتر فجر را طراحی کرده‌ام، خوشحالم. این کار را دوست دارم و منتظرم واکنش مخاطبان بین‌المللی آن را هم ببینم.
