آشنایی با روستای سنگی ورکانه - همدان

این روستا که از توابع بخش مرکزی شهرستان همدان است، از شمال شرقی به کوه سردره، از غرب به روستای سیمین، از جنوب غربی به کوه سرخ بلاغ، از شرق به کوه قره داغ و از جنوب و جنوب شرقی به دره بارانی و دره قشلاق محدود می‏شود.

در گویش کردی «ور» به معنی کنار و «کانه» به معنی چشمه است. ورکانه نیز به معنی قرار گرفتن در کنار آب و چشمه می‏باشد. ارتفاع این روستا از سطح دریا، 2250 متر است و آب و هوای آن در بهار و تابستان معتدل و مطبوع و در زمستان سرد است. رودخانه ارزان فرد نیز از غرب روستای ورکانه عبور می‏کند.

هسته اولیه این روستا که پیرامون قنات روستا شکل گرفته، قدمتی نسبتاً طولانی دارد و سابقه تاریخی آن به اوایل دوره صفوی مربوط می‏شود.

مردم روستای ورکانه به زبان‏های آذری، فارسی و کردی سخن می‏گویند، مسلمان و پیرو مذهب شیعه جعفری هستند. براساس نتایج سرشماری سال 1385 جمعیت این روستا بالغ بر 1000 نفر بوده است.

روستای ورکانه همدان یکی از 6 روستای گردشگری همدان است که نام آن در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و به عنوان منطقه ویژه گردشگری کشور مطرح شد.

این روستا به لحاظ کار و استفاده از مصالح بومی و محلی به خصوص مصالح سنگی منحصر به فرد است و کاربرد سنگ به صورت یک مصالح عام و متعارف در چهره و سیمای روستا خودنمایی می‌کند.

کاربرد سنگ نه‌ تنها در پی، بلکه در قسمت اعظم بناها در ساخت دیوارهای باربر و دیوارهای محوطه و حیاط‌ها مورد استفاده قرار گرفته است و اکثر سنگ لاشه است که توسط ملات گل کار شده و پهنای این دیوارهای سنگی در طبقه همکف به یک متر هم می‌رسد و تنها عامل اتصال در دیوارهای سنگی نیز استفاده از تیرهای چوبی است.

سنگ، سنگ لاشه، سنگ مالون، خشت و آجر انواع مصالح متعارف ساختمانی در ابنیه روستای ورکانه است و عنصر سنگ به عنوان اصلی‌ترین مصالح در ابنیه روستای ورکانه بیش از هر چیز در بازدید از روستا به چشم می‌خورد و به نظر می‌رسد کاربرد سنگ در روستا به علت فراوانی این عنصر در روستا و سختی و مقاومت آن در برابر تغییرات جوی و همچنین کمبود آجر و خشت در منطقه بوده است.

پیشینه روستای ورکانه به بیش از 400 سال می‌رسد و آنچه از تاریخ برمی‌آید اینکه نخستین و قدیمی‌ترین محله آن، محله درب مسجد است.

این روستا مجموعه‌ ای از چند محله است که هر کدام از چندین واحد همسایگی و مسکونی تشکیل شده‌ اند و در محله درب مسجد که قدیمی‌ترین محله روستای ورکانه به شمار می‌رود مسجد، حمام و مخابرات قرار گرفته است.

در محله کردها نیز که در شرق روستای ورکانه و ورودی آن جای گرفته، تنها مدرسه روستا واقع شده است و خرمن جا که به محله خرمنی معروف است در این محله قرار دارد.

محله عباس‌آباد سومین محله روستاست که در مناطق تازه توسعه یافته قرار دارد و غیر از نانوایی و یک آسیاب، کاربری دیگری در آن استقرار ندارد.

روستای ورکانه به دلیل اینکه در پیرامون آن معادن سنگ به فراوانی مشاهده می‌شود، نام ورکانه را به خود گرفته و وجه تسمیه روستای ورکانه را معادل محلی که در نزدیکی معدن یا ورکان است، آورده‌اند و شاید ورکانه را به دلیل قرار گرفتن این روستا در کنار رود و جوی آب به این نام خوانده ‌اند زیرا در زبان کردی، کانه به معنای چشمه است.

در روستای ورکانه مانند سایر روستاهای استان، ریش‌سفیدان جایگاه خاصی دارند و در زمانهای قدیم نیز نظام تصمیم‌‌گیری و قدرت بر اساس ارباب رعیتی بوده است.

مشاغل عمده مردم روستای ورکانه زراعت و دامداری است. گروهی از مردم نیز به تولید صنایع دستی اشتغال دارند. گندم، جو، نخود، لوبیا، سیب‏زمینی، علوفه و سبزیجات از محصولات عمده زراعی و گردو، انگور، زردآلو و سیب از محصولات باغی روستا هستند. گوشت، پشم و فرآورده‏های لبنی مرغوب از تولیدات دامی روستا به شمار می‏آیند.

روستای کوهستانی ورکانه بافت مسکونی متمرکزی دارد. چشمه‏های فراوان میان روستا، مناظر بکر باغ‏های گردو، درختان سر به فلک کشیده مثمر و غیرمثمر، از جمله زیبایی‏های منحصر به فرد طبیعی این روستا به شمار می‏آیند. کوچه باغ‏های پیچ در پیچ، خانه‏های قدیمی با پنجره‏های کوچک و مشبک چوبی، معماری سنتی زیبایی را به نمایش می‏گذارد.

فضاهای کالبدی و معماری روستا در پاسخگویی به نیازهای معیشتی و نوع فعالیت‏های خانوار و جامعه روستایی شکل گرفته است.
خانه‏های قدیمی روستا با استفاده از مصالح بومی سنگ، چوب، خشت و گل ساخته شده‏اند و به دلیل سرمای سخت زمستانی دیوارهای ضخیمی دارند.

سقف اکثر خانه‏ها مسطح است و با تیرهای چوبی و اندود کاهگل و یا قیرگونی پوشیده شده‏اند. همچنین جهت خانه‏ها به دلیل استفاده حداکثر از نور آفتاب رو به جنوب می‏باشد. در بافت جدید روستا، استفاده از الگوی معماری جدید و مصالح نو رواج بیشتری دارد.

جاذبه‏‌های گردشگری روستای ورکانه:

جریان رودخانه‏های فصلی سیمین و ورکانه، جریان دایمی آب قنات روستا و چشمه‏سارهای آن به ویژه در بهار و تابستان، طراوت خاصی به روستا می‏بخشند.

باغات سترده گردو، زردآلو، انگور و سیب، جلوه ویژه‏ای به روستا بخشیده و زیبایی دلپذیری پدید آورده‏اند. کوه‏های اطراف روستا و دره‏های خان و جن، در فصول مختلف به ویژه در بهار که سرشار از طراوت و سرسبزی می‏شوند، مناظر زیبا و دلفریبی را ایجاد می‏کنند.

آثار تاریخی و مذهبی جالب توجهی در روستا وجود دارد که از میان آن‏ها می‏توان به ساختمان مسجد روستا در بافت قدیمی، اصطبل پرورش اسب با معماری خاص سنگی و قلعه مهری خانم که به شکل چلیپا ساخته شده و نیز معماری سنگی روستا اشاره کرد. آرامگاه امامزاده غیب در بین مردم روستا احترام و ارزش زیادی دارد.

موسیقی رایج در میان مردم روستای ورکانه شامل ترانه‏هایی با اشعار باباطاهر عریان و بایاتی‏های آذری با موسیقی عاشیقی است که در مراسم شادی و عروسی‏ها مورد استفاده قرار می‏گیرد. همچنین نوعی موسیقی محلی به نام سربازی و سه پا نیز در میان مردم روستا رواج دارد.

از انواع بازی‏های محلی روستا می‏توان به گردوبازی، قاپ‏بازی و الک و دولک اشاره کرد. این بازی‏ها صرفاً به منظور گذراندن اوقات فراغت نمی‏باشد، بلکه نوعی تمرین برای آماده سازی و رشد فکری و روحی جوانان نیز به شمار می آیند.

روستای ورکانه در مسیر کوچ طوایف قزل یوسف، یارم طاقلو و ورکانی قرار دارد که هر سال از اواسط آبان ماه کوچ بهاره دارند. این طوایف براساس سنت های گذشته و ماهیت معیشتی به دنبال مراتع تازه، کوه ها و دره های بسیاری را پشت سر گذاشته درمیان بندها اتراق می‌کنند و پس از پایان فصل اعتدال، به قشلاق باز می‌گردند.

چشم‌انداز کوچ در مسیر زیبای ییلاق و قشلاق عشایر و ایلات، پیرامون این روستا را به عنوان یکی از پایگاه های اصلی تماشای کوچ عشایری تبدیل کرده است.

غذاهای محلی روستا مشتمل بر آبگوشت، انواع کباب و انواع آش مانند آش اوماج، آش پلته، آش واره، آش جو و ترخینه می‌باشد.