این تصادفات هزینه‌های اجتماعی و اقتصادی را برای کشورها به‌دنبال دارد که پیش‌بینی می‌شود میزان این خسارات برابر یک تا 2درصد تولیدات ناخالص ملی است. تصدی انسان در سیستم حمل‌ونقل جاده‌ای عنصر اساسی است و اعتماد به عملکرد فردی می‌تواند منتهی به ایجاد موقعیت‌های خطرناک شود.
***
اشتباهات و خطاهای راننده معمولاً علت اصلی حدود 60 تا 70 درصد تصادفات جاده‌ای است. البته در بعضی از کشورها بر این عقیده هستند که این درصد بین 80 تا 90 درصد است.
به این ترتیب، هر چیزی که بتواند تأثیر مثبت بر رفتار رانندگان داشته باشد می‌تواند تا حد زیادی باعث کاهش تصادفات جاده‌ای شود.
تلاش‌هایی که هدفشان کاهش و جلوگیری از تصافات جاده‌ای است به‌طور سنتی بر 3شیوه متمرکز شده است:
الف) علوم مهندسی و محیط
ب) آموزش رانندگان
ج) اجرای قوانین.
تجربه نشان داده است که دو مورد اول از این شیوه‌ها نقش مهمی را در تعدیل رفتار رانندگان بازی می‌کنند. با وجود این، زمانی که این روش‌ها قادر به ایجاد تغییرات مناسب در سطح رفتارهای نادرست رانندگان نباشند، توجه به سیستم قوانین اجرایی برای بازداشت، توقیف و تنبیه این رفتارهاست. استفاده از این قوانین می‌تواند وسیله مؤثری در تعدیل رفتار رانندگان و کاهش آمار تصادفات باشد. تخمین زده می‌شود که با از بین رفتن تخلفات رانندگی، میزان صدمات و خسارات تصادفات تا حدود 40درصد کاهش داشته باشد.
قوانین اجرایی ترافیکی شامل 3مرحله تدریجی است:
الف) قانونگذاری
ب) سیاست‌های ترافیکی
ج) جوازهای قانونی.
این سه جزء نقش مهمی را در تعیین میزان تأثیر سیستم اجرایی قوانین بازی می‌کنند. این حالتی است که رانندگان اثرات ترکیبی این سه جزء که بیشترین تأثیر را در تعدیل رفتار آنان دارد، درک می‌کنند.
سیستم اجرایی براساس روش‌های منع است که برای حذف یک عمل، در پاسخ به خطرهای درک شده و ترس از رفتارهای مغایر است.
درک خطر بازداشت شدن، شدید‌بودن مجازات‌ها و سریع و فوری بودن تنبیه‌ها می‌تواند تأثیرات بیشتری در منع رفتارهای نادرست در رانندگان داشته باشد.
تجربه نشان داده است که ترس از بازداشت شدن، بیشترین تأثیر را در رفتار رانندگان و استفاده‌کنندگان از جاده دارد. شدت مجازات‌ها و فوریت در تنبیه‌ها از عناصر مهم ایجاد ممنوعیت‌ها هستند، با این حال، اگر رانندگان به این باور برسند که احتمال و خطر بازداشت شدن در سطح پایینی است، میزان تأثیر دو مورد قبلی کاهش می‌یابد. به این ترتیب مشخص می‌شود که تمرکز اولیه استراتژی‌های اجرایی باید اساساً بر آشکار ساختن رانندگان متخلف باشد.
با رسیدن به این هدف، تأثیر ممنوعیت‌ها می‌تواند به‌وسیله مجازات‌های سنگین و تنبیه، سریع‌تر و مؤثرتر شود.
ممنوعیت‌های اجرایی می‌تواند به‌صورت ویژه و مخصوص یا عمومی باشد. ممنوعیت‌های خاص ایجاد تغییراتی در روش‌های رانندگی مجرمین محکوم شده با توجه به تعقیب و پیگرد و تجارب تنبیه است و ممنوعیت‌های عمومی ایجاد تغییراتی در روش‌ها و رفتارهای رانندگی استفاده‌کنندگان از جاده با توجه به تجارب قبلی است.
عمده فعالیت‌ها و برنامه‌های اجرایی در جهت افزایش سطح ممنوعیت‌های عمومی طراحی شده که می‌تواند بیشترین و اساسی‌ترین تأثیر را در تغییر رفتار رانندگان داشته باشد. تشخیص و درک بین واقعی و عینی بودن خطر و ذهنی و غیرعینی بودن آن مسئله مهمی است. درک خطر و هراس از دستگیر شدن به درک رانندگان از احتمال دستگیر شدن به‌علت ارتکاب جرائم ترافیکی منجر می‌شود.
بررسی‌ها نشان داده است که درک خطر بازداشت شدن تأثیر بسیار زیادی را در رفتار رانندگان دارد. با وجود این، تحقیقات نشان می‌دهد که سطح فعالیت‌های پلیس نسبت به سه فاکتور تعیین شده قبلی و بالا بردن احتمال دستگیرشدن نیاز به افزایش دارد.
استفاده از تبلیغات در حمایت از این فعالیت‌های اجرایی نقش مهمی را در این مرحله بازی می‌کند. به هر حال، تبلیغات خودش
به تنهایی در دراز مدت تأثیر حداقل خواهد داشت و این موضوع نشان‌دهنده این است که تغییرات ثابت در رفتار رانندگان تا حد زیادی وابسته به‌شدت فعالیت‌های اجرایی است.
افزایش سطح فعالیت‌های پلیس معمولا افزایش هزینه‌های مالی و نیروی انسانی را نیز به‌دنبال دارد. توانایی پلیس، در افزایش نیروهایش معمولا محدود است؛ در نتیجه دستیابی به افزایش فعالیت‌های اجرایی کاری مشکل است.
استفاده از فعالیت‌های اجرایی آشکار، یکی از راه‌های افزایش درک خطر بازداشت شدن است. توسعه وسایل نقلیه پلیس نیز گزینه‌ای برای ساده‌تر‌کردن این جریان و فعال بودن این اقدامات اجرایی، در حد بالاست.
ترکیب عملیات اجرایی متغیر و ثابت
به همان خوبی استفاده از ماشین‌های پلیس بدون مارک‌و‌نشان می‌تواند اثر بهینه‌ای در تأثیر این اقدامات داشته باشد.
به هر حال، این روش تنها می‌تواند اثر موقت روی رفتار رانندگان داشته باشد و دستیابی به هدف‌ها و استراتژی‌های مهم‌تر در دراز مدت نیاز به قوانین ثابت بیشتری دارد.
استفاده از قوانین اجرایی انتخاب شده، اثری مثبت در افزایش تأثیر ممنوعیت‌ها در خلال افزایش استفاده از منابع پلیسی در دسترس دارد. این عملیات برای دستیابی به موقعیت‌های ترافیکی مشخص و ماکزیمم تغییر در رفتار رانندگان، طرح ریزی شده است.
حضور استراتژیک نیروهای پلیس در طول زمان مشخصی از روز و در مکان‌های ویژه در عرض شبکه ترافیک، می‌تواند باعث افزایش تأثیر ممنوعیت‌ها شود. متمرکز شدن روی موقعیت‌های خطرناک و رفتارهای نادرست به نیروهای پلیس در کاهش تصادفات کمک می‌کند.استفاده از وسایل اخطار‌دهنده اتوماتیک یکی دیگر از وسایل افزایش تأثیر عملیات اجرایی است.
این وسایل اثری اساسی در بالا بردن ممنوعیت‌های اجرایی به‌وسیله افزایش خطر ممنوعیت‌های واقعی و درک‌شده دارند. در موقع شکل دادن به اساس استراتژی اجرایی که شدید، مؤثر و خوب نشر یافته باشد، استفاده از این وسایل اتوماتیک نقش باارزش و مؤثری را در کاهش رفتارهای غیرقانونی در رانندگی و همین طور کاهش تعداد تصادفات جاده‌ای بازی می‌کنند.
اگرچه تعدادی از محققین عدم‌توانایی این وسایل اتوماتیک را در فراهم کردن مجازات‌های فوری برای خطاهای ترافیکی زیر سؤال برده‌اند و بر این عقیده‌اند که یک افزایش مشخص در میزان بازداشت‌ها نقش مؤثرتر و بیشتری در منع رفتارهای غیرقانونی دارد، لذا تحقیقات نشان داده است که دریافت یک برگه جریمه و اخطار، چندین هفته بعد از ارتکاب جرم، باز هم می‌تواند اثر قابل توجهی را در تعدیل رفتار راننده و کاهش آمار تصادفات داشته باشد. استفاده از تابلوهای نمایش اطلاعات نیز وسیله‌ای برای اعلام خطر کردن به رانندگان است.
استفاده از تبلیغات نیز به‌عنوان وسیله‌ای برای حمایت کردن فعالیت‌های اجرایی و ساده‌تر‌کردن مراحل ممنوعیت‌ها و افزایش احتمال خطر دستگیرشدن، است و نقش مؤثری دارد.
به هر حال، مشاهده و درک افزایش تبلیغات در فعالیت‌های اجرایی به‌وسیله رانندگان مهم است؛ گرچه تغییر در رفتارهای رانندگی معمولا برای مدت کوتاهی صورت می‌گیرد. استفاده از تبلیغات در مقایسه با سایر وسایل در افزایش آگاهی مردم و تأمین ایمنی جاده نقش مؤثری دارد اما اثر آن برای مدت طولانی نیست.
هنگامی‌که کسی به خاطر تخلف از قوانین رانندگی بازداشت می‌شود، تعدادی از قوانین پیش‌روی پلیس است. برای خطاهای کوچک استفاده از برگه‌های جریمه می‌تواند وسیله مؤثری در تعدیل رفتار راننده باشد؛ به‌خصوص در موقعیت‌هایی که مشخص می‌شود، وی در انجام این خلاف عمدی نداشته است. استفاده از برگه‌های جریمه می‌تواند همچنین در کاهش حجم کار و ایجاد نظریات مثبت در مردم نسبت به قوانین اجرایی راهنمایی و رانندگی مؤثر باشد.
جریمه‌هایی با مقدار ثابت می‌تواند معمولی‌ترین و متداول‌ترین نوع مجازات‌ها باشد که البته مؤثر و کارا نیز هست. البته، مقدار این جریمه‌ها برای مدت طولانی و در سیستم قانونی موجود همیشه به‌طور ثابت نیست. استفاده از مجازات‌های متنوع با توجه به میزان درآمد متخلفین و همچنین نوع جرمی که مرتکب شده‌اند، می‌تواند راه حلی برای عادلانه مجازات شدن همه متخلفین باشد.
مجازات مؤثر
تعلیق گواهینامه رانندگی نیز به‌عنوان مجازاتی مؤثر شناخته شده است. این مجازات با محروم‌کردن رانندگان از راندن وسیله‌نقلیه‌شان، تغییراتی را در روش زندگی آنها ایجاد می‌کند. تعداد زیادی از مطالعات نشان داده است که گروه کثیری از کسانی که محکوم شده و گواهینامه آنها معلق شده است در طول این دوران هم به رانندگی ادامه می‌دهند؛ گرچه، تحقیقات نشان داده است که یک چنین متخلفینی، در طول این دوران با دقت و ایمنی بیشتری رانندگی می‌کنند و کمتر پیش می‌آید که به خاطر خلافی بازداشت شوند یا اینکه باعث تصادف شوند.
معرفی سیستم نمره‌دهی نیز به‌عنوان وسیله‌ای مؤثر در تعدیل رفتار رانندگان شناخته شد. سود استفاده از این سیستم این است که تعداد زیاد خلاف‌های کوچک رانندگی در طول مدتی کوتاه، منجر به مجازات‌های شدید می‌شود.
به این ترتیب این مسئله، عامل منع‌کننده قوی در ذهن متخلفین است چرا که به‌زودی در می‌یابند تکرار خلاف‌های کوچک، برای آنها دردسرآفرین می‌شود و باید منتظر مجازات‌های سنگین باشند.
تحقیقات نشان داده است که اگر تعداد خلاف‌های یک راننده در مدت زمان تعیین شده به حد ماکزیمم رسید، تعلیق گواهینامه او می‌تواند در کاهش رفتارهای غیرقانونی‌اش مؤثر باشد.
* استادیار دانشگاه علوم انتظامی و عضو مرکز تحقیقات دانشگاه شهید بهشتی
