طی 4دهه اول زندگی یعنی تا حدود 40 سالگی، تنبلی چشم یا «آمبلیوپی» بیش از هر بیماری چشمی دیگر مسئول کاهش بینایی در یک چشم است. کمی بیش از 2درصد افراد در جوامع مختلف دنیا مبتلا به این عارضه هستند.
در کشور ما نیز گفته می‌شود بیش از یک میلیون نفر مبتلا به این عارضه بوده یا هستند و این در حالی است که حداقل در نیمی از این موارد، بینایی در چشم تنبل شدیدا کم است. همچنین تخمین زده می‌شود که از هر ۲۰ کودک در سنین قبل از مدرسه، یک کودک دارای مشکلات بینایی است که ایجاد تنبلی چشم می‌کند و اگر درمان نشود تنبلی به‌صورت دائمی باقی خواهد ماند.
با این اوصاف و درحالی‌که طرح غربالگری و درمان کودکان مبتلا به تنبلی چشم که تمام کودکان 3 تا 6 ساله کشور را در بر می‌گیرد، تا نیمه آذرماه تمدید شده است، گفت‌وگوی ما با دکتر مهدی حسینی تهرانی، فوق تخصص قرنیه، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و عضو هیأت‌مدیره انجمن چشم‌پزشکی ایران را بخوانید.
- آقای دکتر، آدم‌های تنبل را که راحت می‌شود تشخیص داد! چشم‌های تنبل را چطور؟
ببینید، آمبلیوپی نوعی کاهش بینایی است که در آن نمی‌توان در چشم یا در راه‌های عصبی بینایی هیچ گونه عیب ارگانیک (ساختمانی) واضحی برای آن یافت و در واقع از مواردی است که پزشک در چشم بیمار چیزی نمی‌بیند. در این زمان است که از نقطه نظر بالینی تشخیص آمبلیوپی برای ما ممکن می‌شود.
در این هنگام حتی با بهترین تصحیح انکساری نیز نمی‌توان دید بیمار را افزایش داد و در روی تابلوی اسنلن حداقل 2 ردیف اختلاف دید برای بیمار وجود دارد. در اینجا می‌توانیم بگوییم چشمی که دید کمتری دارد دچار آمبلیوپی است به شرط این‌که در ته چشم نیز نتوان هیچ‌گونه ضایعه ارگانیکی که مسئول کاهش بینایی باشد یافت.
- اصلا این بیماری چطور شروع می‌شود؟
هر وقت که چشم از بدو تولد دچار محرومیت بینایی شود، ارتباطش با مغز قطع می‌شود. این چشم از نظر ساختار چشمی و آناتومی هیچ مشکلی ندارد ولی از نظر بینایی دچار کمبود بینایی می‌شود. علاوه بر این تنبلی چشم می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد، مثل آب‌مروارید‌های مادرزادی که باعث عدم تشکیل تصویر روی شبکیه می‌شوند یا عیوب انکساری که در نوزاد به تدریج خودشان را نشان می‌دهند.
- نارس بودن نوزاد هنگام تولد هم می‌تواند در بروز این اتفاق مؤثر باشد؟
بله، کودکانی که نارس به دنیا می‌آیند و داخل دستگاه نگه داشته می‌شوند، اگر کامل درمان نشوند ممکن است تغییراتی در داخل شبکیه این نوزادان اتفاق بیفتد و باعث کاهش بینایی‌شان شود.
- در مورد استرابیسم یا لوچی چشم و تأثیر آن در بروز آمبلیوپی هم توضیح می‌دهید؟
در واقع می‌توان گفت بینایی با 2 چشم انجام می‌شود ولی مغز یک پیام را دریافت می‌کند. این یعنی انسان دید دو‌چشمی دارد با تصویر واحد یک چشمی. وقتی انحرافی در چشم اتفاق می‌افتد، چه مادرزادی چه اکتسابی، در این صورت 2 تا تصویر در مغز ایجاد می‌شود و کودک قبل از زمان رشد بینایی، خودش یکی از این تصاویر را حذف می‌کند. در واقع این هم پدیده‌ای است که تنبلی چشم را ایجاد می‌کند.
- شما به آب‌مروارید‌های مادرزادی و تأثیر آن‌ها در بروز این بیماری اشاره کردید. پس می‌توانیم بگوییم که برای این بیماری یک زمینه ارثی شناخته شده وجود دارد؟
خیر، ببینید در بعضی از موارد تنبلی چشم می‌تواند زمینه خانوادگی داشته باشد. مثلا در خانواده‌هایی که دچار دور‌بینی یا همان آب‌مروارید هستند، این بیماری شایع‌تر است، ولی تنها توارث در این بیماری نقش ندارد. در واقع زمینه ارثی این بیماری هنوز ثابت نشده است.
- این یعنی اکتسابی بودن این بیماری؟
بله، در واقع تنبلی چشم یک اتفاق اکتسابی است، یعنی فرد باید با یک بیماری به دنیا بیاید و چون در نتیجه این بیماری پدیده‌های مغزی در فرد رشد پیدا نمی‌کند، او دچار تنبلی چشم خواهد شد.
- می‌توانیم بگوییم درمان تنبلی‌هایی که در ابتدای تولد ایجاد می‌شوند، سخت‌تر از تنبلی‌هایی هستند که به تدریج و در سال‌های بعد خودشان را نشان می‌دهند؟
البته، نوزاد از زمانی که به دنیا می‌آید تکامل بینایی در حال اتفاق است. پس محرومیت از بینایی هرچه به زمان نوزادی فرد نزدیک باشد، تنبلی بیشتر اتفاق می‌افتد و این یعنی تنبلی‌هایی که از بدو تولد اتفاق می‌افتند سخت‌تر از تنبلی‌هایی هستند که در زمان‌های بعد‌تر و در سنین یک یا 2 سالگی اتفاق می‌افتند.
به همین دلیل است که به پدر و مادرها توصیه می‌شود که نوزادان خود را از بدو تولد تحت معاینات پزشکی قرار دهند و مشکلشان همان روز تشخیص داده شده و درمان شود چون گاهی اوقات نوزاد همان روز تولد مورد عمل جراحی قرار می‌گیرد.
- خب، در این شرایط ممکن است بیماری پنهان بماند و اصلا خودش رانشان ندهد؟
بله، البته در بعضی از موارد که این بیماری توسط متخصصان نوزاد قابل تشخیص است، مخفی نمی‌ماند ولی در بسیاری از موارد با معاینات ابتدایی نمی‌توان آن را تشخیص داد. مثل تنبلی چشم ناشی از عیوب انکساری که چند سال بعد با استرابیسم خودش را نشان می‌دهد. با این حال والدین باز هم با بروز این مشکلات مراجعه نمی‌کنند، بلکه وقتی بینایی از بین رفت یا کاهش یافت یا انحراف خودش را نشان داد، به پزشک مراجعه می‌کنند.
- ولی اگر تنبلی زود تشخیص داده شود و چشم تنبل وادار به فعالیت شود، بینایی بهتر و تنبلی کمتر خواهد شد. این‌طور نیست؟
همین‌طور است، ولی اگر این اتفاق نیفتد و چشم سالم مقابل بسته نشود یا اگر عیوب انکساری یا آب‌مروارید درمان نشوند، تنبلی تشدید خواهد شد.
- در کل این درمان‌ها تا چه مدت باید ادامه یابند؟
این درمان‌ها ممکن است هفته‌ها یا حتی ماه‌ها طول بکشند که البته چشم سالم باید به تناوب باز شود.
- در مواردی که تنبلی ناشی از عیوب انکساری است، چطور؟
در این شرایط تجویز عینک یا لنز سبب وضوح تصویر در چشم معیوب و درمان تنبلی خواهد شد. مواردی نیز که تنبلی ناشی از انحراف چشم است با جراحی و اصلاح انحراف قابل درمان است.
اما نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که تکامل سامانه بینایی تا سنین 8 تا 10 سالگی صورت می‌گیرد و درمان تنبلی چشم بعد از این سنین بسیار بعید است، بنابراین درصورتی‌که چشم تنبل در سنین پایین درمان نشود بعد از سن 10 سالگی در اکثر موارد هیچ درمانی نخواهد داشت و ممکن است منجر به از دست رفتن شدید دید در یک چشم شود.
- علاوه بر بیماری‌های مادرزادی چشمی، بیماری‌های مادرزادی دیگری هم می‌توانند در ایجاد این تنبلی مؤثر باشند؟
بله، یک سری از بیماری‌های مادرزادی هم هستند که در اثر آن‌ها سلول‌هایی که باید قرنیه را شفاف نگه‌دارند، وجود ندارند یا کم هستند در نتیجه قرنیه دچار تورم شده و فرد را به تنبلی نزدیک می‌کند.
- توصیه پزشکان برای انجام معاینات تنبلی چشم در چه فواصلی است؟
توصیه چشم پزشکان این است که والدین 3 بار برای معاینه فرزندان خود را نزد پزشک ببرند؛ دوره اول هنگام تولد، دوره دوم قبل از 3 سالگی و دوره سوم قبل از 6 سالگی. اینها زمان‌های بسیار خوبی هستند که به خوبی می‌توان در این فواصل عیوب انکساری را تشخیص داد و تنبلی چشم را از بین برد.
- فرض کنیم که این بیماری تشخیص داده نشد و کودک به سن بزرگسالی رسید. در این دوره از زندگی، تنبلی به چه اشکالی خودش را نشان می‌دهد؟
اگر تنبلی تشخیص داده نشده و درمان نشود یا اگر حتی تشخیص داده شود ولی درمان نشود و آن‌هم تنها به این دلیل که کودکان از بسته‌شدن چشم سالم امتناع می‌کنند و والدین هم اصراری بر این قضیه ندارند، در این حالت در بزرگسالی با این که علائم ظاهری خاصی در چشم وجود ندارد، ولی دید 2 چشم با هم متفاوت می‌شود و گاهی اوقات هم تنبلی به هر 2 چشم سرایت می‌کند.
- در مورد فرم و ساختار صورت این کودکان هم توضیح می‌دهید که در اثر تنبلی چشم اصلا تغییر می‌کنند یا نه؟
گاهی اوقات قسمت پایین صورت، فک و لب این کودکان نسبت به جایگاه جمجمه که رشد بیشتری دارد، کوچک‌تر است به همین دلیل تیغه‌های بینی این کودکان ممکن است بزرگ‌تر باشد و نوزاد در ابتدا دچار حالت تقلید کننده‌ای از انحراف چشم شود یعنی وقتی کودک نگاه می‌کند، یک چشمش زیر تیغه بینی گم شده و دیگری دیده می‌شود. اینها انحراف‌های کاذب هستند.
- خود کودک چطور؟ اصلا واکنشی درصورت داشتن این بیماری از خودش نشان می‌دهد؟
کودک در هنگام دیدن تلویزیون با یک چشمش کاملا صاف نگاه می‌کند و چشم دیگرش به طرف داخل یا خارج می‌چرخد. این یک علامت هشدار‌دهنده است که البته کودک بدون هیچ گونه شکایتی از یک چشمش استفاده نمی‌کند و این علامت دقیقا موقعی خودش را نشان می‌دهد که تنبلی اتفاق افتاده است.
پس به‌طور کلی کودک با نوع نگاهش چیزی را در مورد بیماری‌اش به ما القا نمی‌کند. البته گاهی اوقات بعضی از تنبلی‌ها ممکن است منجر به نیستالموس یا یک سری از حرکات چشم شود که اینها در تنبلی‌های عمیق اتفاق می‌افتند.
- با این شرایط برای عوامل ایجادکننده این بیماری که به آن‌ها اشاره کردید، می‌توان راه‌های پیشگیری را به کار برد؟
خیر، عوامل ایجادکننده این بیماری پیشگیری ندارند و فقط درمان می‌شوند چون به هر حال این بیماری اتفاق می‌افتد.
- یعنی غربالگری هم برای این بیماران معنی ندارد؟
یکی از مسائل مهم این است که متأسفانه در کشور ما زمانی این بیماران را غربالگری می‌کنند که آن‌ها در سن 6 سالگی هستند و ظاهرا از زمان شروع این بیماری خیلی گذشته، پس تنها توصیه من در این مورد این است که بهتر است این اتفاق در سنین 3 سالگی بیفتد.
