«پراکندگی گازهای آتشفشانی، خروج حجم زیادی از غبار و گازهای مختلف و ترک‌های نه‌چندان عمیق پوسته زمین در شیب دامنه بلندترین قله ایران، نشانه‌هایی است از بیداری آتشفشان 38500 ساله دماوند که پس از خاموشی 10 هزار ساله تکانی خورده و بیداری لحظه به لحظه خود را به رخ می‌کشد.»
جملاتی از این دست به همراه تیتر‌هایی چون: «دماوند اعلام خطر می‌کند» و ذکر تلفات احتمالی فوران آتشفشان دماوند، که در روز‌های اخیر در بسیاری از سایت‌های اینترنتی و برخی مطبوعات کشور به چشم می‌خورد، این تصور را ایجاد می‌کند که تغییرات جدیدی در احوال این مخروط زیبا ایجاد شده است.[آشنایی با قله دماوند]
اما مهندس انصاری مدیر امور زمین‌شناسی، مهندسی و زیست‌محیطی سازمان زمین شناسی کشور با ابراز ناخرسندی از تیتر‌های بعضی از مطبوعات در روز‌های اخیر، به همشهری می‌گوید: متأسفانه به سبب جذابیت، این موضوع تا حدودى ابزار خبر سازى شده و جنبه‌هاى علمى آن از نظر دور مانده است.
این درحالی است که حدود 6 ماه قبل، همشهری، اولین روزنامه‌ای بود که برخی گزارش‌ها درباره تغییراتی که در دمای آب و گازهای خارج شده از دامنه دماوند ایجاد شده‌بود را مورد بررسی قرار داد. همان روزها، در همین صفحه، در 2 گزارش مفصل، نتایج مطالعات محققان سازمان زمین‌شناسی مبنی بر این‌که این تغییرات، اگرچه نسبت به قبل شدیدتر بوده‌اند، اما مثل تغییرات قبلی گذرا بوده و اکنون پایان یافته‌اند و بنابراین وضعیت نسبت به گذشته تغییری نکرده است، منتشر شد. با این‌حال، در 2هفته گذشته، برخی مطبوعات، پس از 6 ماه دوباره به یاد دماوند افتاده‌اند!
خاموش یا خفته؟
آتشفشـان‌ها از دیدگاه فعالیت به 3دسته آتشفشان هاى خاموش، خفته و بیدار (یا فعال) تقسیم می‌شوند که بیشتر آتشفشان‌هاى ایران در رده آتشفشان‌هاى خفته جاى مى‌گیرند. چنین آتشفشان‌هایی در گذشته‌هاى نه چندان دور (در دوره کواترنرى یا در طول 2میلیون سال گذشته) فعال بوده و در حال حاضر فعالیت چشمگیرى ندارند ولى نشانه‌هاى ضعیفى از فعالیت مانند خروج بخار و گاز، وجود چشمه‌هاى آب گرم و فعالیت لرزه‌اى خفیف در آنها دیده مىشود.
به‌رغم داده‌هاى اندک موجود از آتشفشان‌هاى ایران، بررسى‌هاى انجام شده کارشناسان حاکی از آن است که بیشتر آتشفشان‌هاى ایران مانند دماوند، بزمان و تفتان در دوره کواترنرى فعالیت داشته و از این‌رو در رده آتشفشان‌هاى خفته جاى مى‌گیرند و این بدین معناست که همیشه امکان فعالیت دوباره این آتشفشان‌ها وجود دارد. در این میان نکته مهم آن است که زمان فعالیت دوباره این آتشفشان‌ها قابل پیش‌بینى نیست مگر در مواردى که شبکه رفتار سنجى آتشفشان در اختیار باشد.
اما آنچه باعث شد تا یکباره این «دیو سپید پای در بند» در کانون توجه قرار گیرد به اسفند 85 باز می‌گردد. در آن زمان از سوی ستاد حوادث غیرمترقبه استان مازندران برپایه گزارش اهالی منطقه در مورد افزایش خروج بخار و گاز از دهانه آتشفشان دماوند، نامه‌ای به سازمان زمین‌شناسی ارسال شد و با افزایش خروج گاز از دهانه دماوند، احتمال آتشفشان این قله قوت گرفت و تا بعد از عید امسال این احتمال همچنان به قوت خود باقی بود.
در بیست و نهمین روز از فروردین امسال کارشناسان سازمان زمین‌شناسی در گفت‌وگو با همشهری بازگشت وضعیت قله به حالت عادی را اعلام کردند: «اگر میزان و غلظت گاز خروجی افزایش می‌یافت یا به وضوح دود مشاهده می‌شد، گرم شدن آب چشمه‌ها و تغییر خواصشان تداوم داشت یا در تعداد و شدت زمین لرزه‌ها افزایش داشتیم، باید نگران می‌شدیم و دنبال راهکار مناسب بودیم.
اما حالا به‌نظر می‌رسد همه چیز به حالت عادی برگشته است، به صورتی‌که تغییر دما و خواص چشمه‌ها از بین رفته و به حالت عادی برگشته‌اند و به‌نظر می‌رسد که میزان گاز خروجی از دهانه آتشفشان هم کم کم به حالت قبل برگردد.»هرچند در آن زمان این کارشناسان احتمال فعالیت زود‌هنگام دماوند را منتفی اعلام کردند و تغییرات را مانند تغییرات سال 68 این قله ناشی از زنده بودن این قله اعلام کردند:«در سال 68 هم در منطقه دماوند علائمی‌این‌چنین البته نه با این شدت بروز کرده بود؛ به هرحال ما باید قبول کنیم که دماوند یک موجود زنده است و هر موجود زنده‌ای تغییر و تحولاتی دارد.»
اتفاق جدید؟
نوشته‌های مطبوعات و سایت‌ها در هفته اخیر این سؤال را پیش آورد که آیا در وضعیت دماوند تغییری مشاهده شده؟ مهندس انصاری به این سؤال پاسخ منفی می‌دهد و به همشهری می‌گوید: دماوند آتشفشانى است جوان و خفته که هیچ گونه گزارش تاریخى از فعالیت آتشفشانى آن در دست نیست اما با توجه به وجود واژه «دما» در نام آن مى‌توان پذیرفت که طى دوره‌هاى شناخته شده تاریخى نشانه‌هایى مانند امروز داشته است.نشانه‌هایى که انصاری به آنها اشاره دارد، شامل خروج بخار و گاز با ترکیب گوگرد و وجود چشمه هاى گرم و معدنى اطراف کوه است که طى سال‌هاى گذشته همیشه دیده شده‌اند.
اما آیا نشانه‌ای دال بر فعالیت زود هنگام دماوند وجود دارد؟
این کارشناس زمین‌شناسی به این سؤال پاسخ می‌دهد: پژوهش‌هاى زمین شناسى قدیمى سن آخرین فعالیت دماوند را در حدود 38000 سال تعیین کرده بود اما بر پایه پژوهش‌هاى تازه سن آخرین فعالیت آن در حدود 7000 سال پیش یا کمتر برآورد شده است. به این ترتیب به‌طور واقع بینانه باید پذیرفت که همیشه احتمال دوباره فعال شدن آن وجود دارد، اما با امکانات موجود زمان آن‌را نمى توان تعیین کرد که فرداست، 100 سال دیگر یا هزار سال دیگر است.
رفتارسنجی دماوند
اگرچه نشانه‌هایی که البته اصلا جدید نیستند، ممکن است نشانه حرکت مواد به‌سوى بالا باشد، اما به گفته انصاری، با گذشت حدود 10 ماه از زمان افزایش خروج بخار و گاز در دى ماه 1385 اتفاقى نیفتاده، همان‌طور که در هزاره‌ها یا دست کم در سده هاى اخیر نیز فعالیتى از آن گزارش نشده است.
با تمام این اوصاف، آنچه اهمیت دارد آن است که فراموش نکنیم که دماوند خاموش نیست و تنها با شناخت کافی از پدیده‌ها و فرآیند زمین‌شناسی است که می‌توان هنگام رویارویی با آنها بدون غافلگیر شدن به درستی تصمیم گرفت و برای پیشگیری از آسیب‌های جانی و مالی گسترده، برنامه‌ریزی کرد.
به گفته انصاری، بیشتر امکانات مورد نیاز براى راه اندازى چنین شبکه‌اى در کشور وجود دارد و در واقع بخش‌هایى از این شبکه در حدود 4 سال است که در سازمان زمین شناسى کشور به‌صورت پژوهشى و آزمایشى در حال کار هستند، مانندنمونه بردارىهایى که هر ماه به‌طور مرتب از چشمه‌هاى منطقه دماوند صورت مى‌گیرد یا داده‌هایى که از دستگاه سنجنده ناهنجارى هاى الکترو مغناطیسى زمین در همین سازمان فراهم مىشود. انصاری در پایان می‌گوید: سازمان
زمین شناسى کشور در نظر دارد تا با ایجاد ایستگاه‌هاى رفتارسنجى چنین شبکه‌اى را گسترش دهد و از ابزارهاى طیف سنجى و نمونه بردارى گازهاى آتشفشانى، شیب‌سنجى دامنه‌ها، روش هاى
ثقل سنجى و تکنیک هاى ماهواره اى نیز استفاده کند و در این راه به کمک سایر مراکز پژوهشى و اجرایى کشور نیاز دارد.
