اگرچه انتخابات دور چهارم شوراها به‌دلیل همزمانی تا حدودی تحت‌تأثیر انتخابات ریاست‌جمهوری قرار گرفته است اما تجربه 14ساله شوراها و فراز و نشیب‌هایش، همه گروه‌های سیاسی را در برنامه‌ریزی برای این انتخابات مصمم می‌کند. اولین انتخابات رسمی شوراها براساس قانون اساسی روز هفتم‌اسفند 1377 یعنی 20سال بعد از پیروزی انقلاب در چارچوب برنامه توسعه سیاسی و گسترش نهادهای مدنی و مشارکت عمومی برگزار شد. در این انتخابات حدود 185هزار نفر اعضای اصلی و علی‌البدل در سراسر کشور توسط مردم برگزیده شدند.
سرانجام در روز نهم اردیبهشت 1378شوراهای شهر و روستا با صدور پیام ویژه مقام‌معظم رهبری به‌طور رسمی دوره چهار ساله مسئولیت خویش را برای تحقق بخشی از حاکمیت مردم که عملی شدن آن در گرو فعالیت این نهاد است، آغاز کردند. با پایان یافتن بررسی‌های هیأت‌های اجرایی و نظارت در مورد نامزدها از 13بهمن کار رسیدگی به شکایات نامزدها هم فرا رسید. عمده اختلافات بر سر نامزدهای شورای شهر تهران بود و صحنه رقابت، میدانی برای صف‌آرایی طیف‌های سیاسی شد. بسیاری از چهره‌های شاخص سیاسی دو جناح به امید راهیابی به شوراهای اسلامی شهر برای حضور در انتخابات اعلام آمادگی کردند.
آغاز پرشور؛ پایان تلخ
بعد از حضور 24میلیونی ملت پای صندوق‌های رای، شمارش آرا شروع شد و آمار‌ها حاکی از پیروزی اصلا‌ح‌طلبان در نخستین انتخابات شوراها بود. در 17اسفند‌ماه نیز اسامی اعضای منتخب شورای شهر در شهرهای مختلف اعلام شد. مشارکت در این انتخابات 42/64درصد بود.
اعضای شورای شهر تهران در دوره اول را رحمت‌الله خسروی، احمد حکیمی‌پور، محمدحسین حقیقی، سعید حجاریان، فاطمه جلایی‌پور، محمدابراهیم اصغرزاده، محمد عطریانفر، امیر عابدینی، علیرضا طباطبایی، سیدمنصور رضوی، عباس دوزدوزانی، محمدحسین درودیان، محمد غرضی، غلامرضا فروزش، جمیله کدیور، مرتضی لطفی، عبدالله نوری و صدیقه وسمقی بودند. نکته جالب توجه در نخستین شورای شهر تهران استعفای عبدالله نوری؛ نخستین رئیس شورای شهر تهران و محمد غرضی و خانم جمیله کدیور برای کاندیداتوری در انتخابات مجلس ششم شورای اسلامی و همچنین ترور سعید حجاریان؛ دیگر عضو شورا بود.
نهاد شوراهای اسلامی تهران در اردیبهشت سال78 شکل گرفت ولی پس از مدتی این تجربه شیرین حضور نماینده محلی مردم در شورا با کشمکش‌های سیاسی تلخ شد. به‌دنبال ترور سعید حجاریان و خروج تعدادی دیگر از اعضا، پس از مدتی اختلاف‌ها بر مسائل مختلفی ازجمله انتخاب شهردار بالا گرفت به‌طوری که در نهایت منجر به تعطیلی شورای شهر تهران شد.
در نهایت با توجه به رسانه‌ای‌شدن مسئله شورای شهر تهران و انتظاراتی که به واسطه 20سال عدم‌فعالیت شوراها بالا رفته بود با درخواست هیأت حل اختلاف استان، هیأت مرکزی حل اختلاف با ترکیب معاون حقوقی رئیس‌جمهور (رئیس هیأت)، معاون امور اجتماعی و شوراهای وزیر کشور (دبیر هیأت)، معاون دادستان کل کشور، معاون پارلمانی قوه‌قضاییه و سه تن از نمایندگان مجلس شورای اسلامی تشکیل شد و در تاریخ چهارشنبه ٢٥ دی ١٣٨١ درحالی‌که زمان زیادی به پایان دوره شورا نمانده بود و با علم به این مسئله که انحلال شورا و بحث‌های آن تأثیر منفی در مشارکت مردم داشت. با وجود مخالفت نمایندگان مجلس و رأی اکثریت هیأت، شورای شهر تهران منحل شد.
البته برخی نیز معتقدند که این شورا مصوبه‌های بسیار خوبی ازجمله تدوین منشور شهر تهران داشت و مصوبه‌های این دوره پایه‌گذار فعالیت شورا در دوره‌های بعدی بود. با این حال وقایع شورای شهر اول موجب شد تا حضور مردم در انتخابات شورای شهر دوم کمتر شده و این شورا با ترکیبی کاملا متفاوت تشکیل شود.
مرتضی لطفی، از اعضای نخستین دوره شورای شهر‌تهران درخصوص عملکرد نامناسب شورای اول و انحلال آن می‌گوید: «طبیعی است چون نخستین‌بار بود که این نظام را در کشورمان تجربه می‌کردیم لذا با مقاومت دستگاه‌های اجرایی مواجه‌بودیم. به نوعی دستگاه‌های اجرایی نظام شورایی را مزاحم خودشان می‌دانستند و ما تعامل دستگاه‌های اجرایی را همراه نداشتیم. مضافا اینکه قانون شورای اسلامی شهر زمانی به اجرا درآمده‌بود که نظام حزبی در کشور ما فضای‌آزادی را برای خودش پیدا کرده بود و تقریبا کارکرد حزبی در بحث‌های سیاسی خصوصا بحث انتخابات حضور پیدا کرده‌بود. یکی از آسیب‌‌هایی که وجود داشت این بود که هیچ سازمان‌رسمی یا ضوابط مدونی به لحاظ ساختار اداری و تشکیلاتی نداشتیم. هیچ کدام از نهادهای بالادستی و پایین‌دستی شوراها شکل نگرفته بودند. یعنی شورای‌عالی استان‌ها که مطابق اختیاراتی که برایش پیش‌بینی شده بود می‌توانست عین دولت لایحه ارائه کند اصلا شکل نگرفت و اگر هم شکل گرفت سه‌چهار‌ماه آخر بود که برای نظام شورایی هیچ کارآمدی‌نداشت. نواقصی در قانون بود. احزاب و گروه‌ها بعد از دخالت در انتخابات و شکل‌گیری شوراها، آن را کاملا رها کردند یعنی درخصوص افرادی که منتخبشان بودند در سطح کشور مراقبت‌های حزبی را به لحاظ راهبردی و تعیین استراتژی انجام ندادند. اساسا اگر دخالتی هم می‌کردند به‌دلیل نابالغ بودن نظام حزبی و نوپا بودن شوراها خیلی هدایتگرانه نبود. مسئله دیگر عدم تعامل دستگاه‌های اجرایی کشور با شورا بود».
نزاع پشت درهای بسته
انتخابات دومین دوره شوراهای شهر و روستا در سراسر کشور، طبق موعد مقرر در روز 9اسفند1381 برگزار شد. این دوره از انتخابات را دولت هشتم (دولت دوم سیدمحمد خاتمی) برگزار کرد. مشارکت در این دوره با 20،235،898رای 96/49درصد بود که نسبت به دوره قبل 15درصد کاهش داشت.
در این میان گروهی به نام ائتلاف آبادگران ایران اسلامی در انتخابات فهرست ارائه کردند. مراحل اجرا به‌طورکامل به‌عهده وزارت کشور و نظارت بر عهده مجلس شورای اسلامی (مجلس ششم) بود. در این انتخابات به‌رغم حضور طیف گسترده نامزدها، مشارکت در انتخابات به زیر 50درصد آمد. این دوره با پیروزی مطلق اصولگرایان همراه بود. در این انتخابات همه 15نفر لیست انتخاباتی اصولگرایان در شهر تهران انتخاب شدند.
شورای شهر دوم که از سال82 تا 86 به طول انجامید با ترکیبی کاملا متفاوت پا به میدان گذاشت که نام شخصیت‌های ورزشی، اجتماعی و سیاسی در آن به چشم می‌خورد که در راس همه آنها می‌توان به مهدی چمران، رسول خادم، نسرین سلطان‌خواه، مسعود زریبافان، حبیب کاشانی و امیررضا واعظی‌آشتیانی اشاره کرد.
اعضای شورای شهر دوم که کمتر بحث‌های داخل شورا را رسانه‌ای می‌کردند فضای آرامی را ایجاد کردند که بسیاری معتقدند در این فضای تعامل شورا با شهرداری وقت، شهرداری توانست حتی مصوبات غیرکارشناسی‌ای مانند مونوریل را پشت درهای بسته به تصویب برساند.
مونوریل از مهم‌ترین بحث‌هایی بود که در شورای شهر دوره دوم سر و صدای زیادی به‌پا کرد. هاشمی، معاون عمرانی وزیر کشور در این زمینه گفته بود: دلیل اصلی اختلاف نظرها روی روش اجراست. سه‌روش برای اجرا مطرح است. یکی از روش‌های پیشنهادی این است که مجری وزارت کشور باشد و شهرداری همکار، روش دیگر؛ شهرداری مجری باشد و وزارت کشور همکار و روش سوم مطرح شده این است که پروژه به‌صورت مشارکتی اجرا شود که هنوز بر سر هیچ‌یک از این روش‌ها به توافق نرسیده‌ایم. در نهایت نیز پایه‌های مونوریل که به‌رغم انتقادات کارشناسان با اصرار شهردار وقت بنا شده بود، در دوره سوم شوراها جمع‌آوری شد.
حمزه شکیب، عضو شورای شهر در دور دوم و سوم در ارزیابی خود از فعالیت شورای دوم می‌گوید: این شورا در مورد مصوبه‌هایی مانند مونوریل در عمل انجام شده قرار گرفت. اگر چه برخی شورای اول را به سیاسی کاری محکوم می‌کنند ولی نوذرپور، کارشناس مسائل شوراها معتقد است که شوراها در همه دوره‌ها سیاسی بودند.
شورای سوم؛ انقلابی در مدیریت شهری
شورای شهر سوم نیز با ترکیبی از سه طیف سیاسی تشکیل شد که ترکیبی متفاوت از دور اول و دوم بود. اعضای شورای شهر این دوره با وجود تنوع سلایق سیاسی مصوباتی مانند طرح جامع تهران یا تغییر سیستم حسابداری شهرداری را به تصویب رساندند که به گفته چمران انقلابی در مدیریت شهری بوده است. انتخابات سومین دوره شوراهای شهر و روستا در سراسر کشور، سه‌‌ماه زودتر از موعد همیشگی و همزمان با انتخابات مجلس خبرگان رهبری برگزار شد.
در این دوره از انتخابات، شش فهرست انتخاباتی متفاوت از نامزدهای انتخاباتی مطرح شد. با 28،199،903رای، مشارکت 83/64درصدی برای سومین دوره انتخابات ثبت شد. دور سوم نیز که از سال 86تا خرداد92 به طول خواهد انجامید و چند صباحی دیگر به پایان عمرش باقی نمانده، با اعضایی همچون مهدی چمران، حسین بیادی، خسرو دانشجو، عباس شیبانی، حبیب کاشانی، رسول خادم و حمزه شکیب که از دور دوم در سمت خود باقی ماندند در کنار پروین احمدی‌نژاد(خواهر رئیس‌جمهور)، معصومه آباد، معصومه ابتکار، احمد مسجدجامعی، محمدعلی نجفی، مرتضی طلایی(فرمانده اسبق نیروی انتظامی تهران بزرگ) و قهرمانان ملی همچون هادی ساعی و علیرضا دبیر به پایان کار خود نزدیک می‌شود. در حقیقت عمر قانونی هر دوره شوراها چهار سال است اما در پی تصویب قانونی در مجلس مصوب شد که انتخابات خبرگان با مجلس و انتخابات شوراها با ریاست‌جمهوری ادغام شود. به همین دلیل انتخابات گذشته در سال1385 برگزار شد و عمر شوراهای سوم هفت سال به درازا کشید.
در انتخابات سال92 برای نخستین‌بار است که انتخابات شوراها و ریاست‌جمهوری همزمان برگزار می‌شوند و همین مسئله باعث شده است تا رسانه‌ها کمتر به این موضوع بپردازند. اما با توجه به نقش تأثیر‌گذار شوراها بازار رقابت‌های سیاسی برای تصدی صندلی‌های شورا بیش از گذشته گرم است. براساس قانون در چهارمین دوره شوراهای اسلامی شهر، شورای شهر تهران دارای 31عضو خواهد بود. داوطلبان عضویت در شوراهای شهر و روستا از روز دوشنبه 26فروردین تا پریشب فرصت داشتند با مراجعه به فرمانداری‌ها و بخشداری‌های استان ثبت‌نام کنند. براساس برنامه زمانبندی شده حداکثر تا 28اردیبهشت نتایج رسیدگی به صلاحیت داوطلبان به نامبردگان اعلام خواهد شد و انتخابات شوراها نیز 24خرداد همزمان با انتخابات ریاست‌جمهوری برگزار می‌شود. بدون تردید با تأسیس شوراها قدرت بخشی از نهادهایی که در نبود شوراها وظایف آنها را بر عهده داشتند کاهش یافته که این امر باعث نوعی چالش حفظ قدرت بین این سازمان‌ها از یکسو و شوراها برای کسب قدرت واقعی از سوی دیگر شده است.
مهدی چمران در ارتباط با هراس برخی نهادها و سازمان‌هایی که وظایف آنها به شورا منتقل شده است می‌گوید: بسیاری از این سازمان‌ها به همین دلیل همکاری لازم را با نهاد شورا نداشته‌اند و در بسیاری موارد ایرادات غیرضروری به آن وارد کرده‌اند.
